توصیه‌ و دستورات عملی ماه رمضان و نکاتی نوروزی

بسم الله الرحمن الرحیم؛ شامگاه چهارشنبه ۱۶ اسفندماه ۱۴۰۲ جلسه فوق العاده شرح حدیث معراج توسط استاد محمدتقی فیاض بخش در مجموعه فرهنگی سرچشمه برگزار شد که توفیق شد در این جلسه شرکت کنم و از محضر ایشان استفاده کنم. استاد در جلسه دوم به مناسبت ماه مبارک رمضان و تقارن آن با عید نوروز توصیه‌ها و دستورات عملی مهمی را برای بهره بهتر از بهار قرآن و بهار طبیعت بیان کردند که در ادامه گزیده یادداشت‌هایم از بیانات ایشان را تقدیم شما معارف‌جویان عزیز نموده تا شما نیز از این طریق بهره‌مند از این جلسه شوید.

فرصت و خطر تقارن ماه مبارک رمضان با عید نوروز

در آستانه ماه مبارک رمضان قرار داریم که چند مسئله است
چیزی که امسال جای نگرانی دارد تقارن ماه مبارک رمضان با ایام تعطیلات نوروزی است که این موضوع به نظر من هم فرصت و هم خطر است!

خطرات این تقارن

یکی از چیزهایی که برای سالک و حتی افراد عادی خطرناک است بحث ارتباط با افراد فاسد است که یک نفس مسموم انسان را ضایع می‌کند، همانظور که یک نفس رحمانی انسان را زنده می‌کند در مقابل نفس شیطانی هم انسان را می‌میراند!

لذا با دید و بازدید و صله رحم نوروزی خصوصا دیدن پدر و مادر و بستگان امری پسندیده و خوب است و کسی مخالف نیست اما مهم این است که انسان باید حریم را حفظ کند.

اینکه به سالک دستور عزلت داده می‌شود اولین مرتبه عزلت برای سالک عزلت از افراد فاسد است. در روایات است که ارتباط پیدا کردن با چهار نفر قلب انسان را می‌میراند که یکی از آن‌ها ارتباط با انسان‌های خوشگذرانی انسان‌هایی که وقتی انسان با این افراد مجالست می‌کند دائم از خوشگذرانی و شهوات و حیوانیت حرف می‌زنند؛ حالا نمی‌گویم که کلا ارتباط نداشته باشید شاید این افراد، رحم شما و برادر شما باشد و می‌خواهید به حداقل صله رحم کنید اما باید رعایت کنید.

در همین روایت دارد که با زنان نامحرم هم همنشین نشوید که در این دید و بازدید نباید با زنان نامحرم خوش و بش کنید که خوش و بش با زنان نامحرم قلب را می‌میراند! حالا دید و بازدید ایرادی ندارد اما این خوش و بش با نامحرم و ایجاد صمیمیت در گفتگوها بوجود آوردن مقدمه خیلی از خطرات است.

ماه رمضان به اصطلاح ماه کنترل و مدیریت حیوانیت است که در کتاب ادب حضور در ماه رمضان این نکته است که صوم لسان مهمتر از صوم بطن است!
(امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: صَومُ القَلبِ خَیرٌ مِن صِیامِ اللِّسانِ وَ صِیامُ اللِّسانِ خَیرٌ مِن صِیامِ البَطنِ؛ روزه دل، بهتر از روزه زبان است و روزه زبان، بهتر از روزه شکم.)
باید در ماه رمضان شکم خود را کنترل کنید تا بتوانید زبان را کنترل کنید.

خطر بعدی این است که‌گر انسان در ماه مبارک رمضان از افطار تا سحر شروع به تکه‌خوری کند آرام آرام این مزاج به هم میریزد و مزاجی که به هم ریخت دیگر در طول روز حال عبادت و تلاوت قرآن را ندارد به خصوص بسیاری از کسانی که از روزه داری محروم می‌شوند مقصر خودشان هستند چون بدجور افطاری و سحری می‌خورند!

میرزا جواد آقا تأکید داشتند که سالک آجیل خور نباشد، منظور هم از آجیل این نیست که انسان آجیل نخورد در صورتی که خوردن آجیل در اوقات مشخص برای بدن خیلی هم خوب است و انواع و اقسام ویتامین‌ها را هم دارد اما منظور از آجیل خوردن این است که سالک تیکه خور نباشد و همینجور دهانش هر چیزی نخورد مثلا الان شکلات خورده یک ربع دیگر پسته بخورد، یک ربع بعد شیر بخورد و همینطور بدون حساب و نظم تیکه‌خوری و ریزی‌خوری کند! مخصوصا غذاهای سنگین مثل نان خامه‌ای بخورد! عرض این است که سالک باید شکمش را مدیریت کند.

خطر بعدی این است که مرحوم استاد آیت الله سعادت‌پرور به تبع تمام بزرگان می‌فرمود ایشان برای سالکان به خصوص در اربعینیات اول سفر رفتن را محدود می‌کردند وی می‌فرمودند چون در سفر نظام عبادی و سلوکی سالک به هم میخورد مثلا می‌خواهد نماز شب بخواند در سفر است نمی‌تواند بخواند، یا می‌خواهد مثلا بعد از نماز صبح یک سجده طولانی داشته باشد اما چون در سفر است نمی‌تواند، یا اینکه به خصوص در سفر این و آن را میبیند یا اینکه با وسیله نقلیه است باید مواظب باشد وسیله‌اش خراب نشود یا از قطار و اتوبوس جا نماند که به طور کلی باعث به هم ریختگی روحی می‌شود و این برای سالک مضر است. لذا ایشان می‌فرمود سعی کنید حداقل سفر نروید. اما الان می‌بینم که عید نوروز است و برخی از رفقا اصلا تکیلف شرعی دارند که به سفر بروند و خانواده و پدر و مادر را ببینند و بنده مطلق نمی‌گویم که سفر نروید اما اگر می‌خواهید سفر بروید دو نکته را بگویم که بزرگان آن را به عنوان وصیبت می‌گفتند، اولا از همان اول سفر نیت خود را الهی کنید، مثلا برای رفتن به شهرهایی مثل مشهد و شیراز و قم و جاهایی که اولیای الهی دفن هستند اول نیت کنید که من می‌خواهم به قصد زیارت بروم و در کنار زیارت به دیدن صله رحم خود هم بروید این خوب است، حالا اگر میخواهید مثلا به شمال بروید یا به فلان ییلاق و شهر تفریحی بروید اینجا هم نیت کنید و بگویید می‌خواهم به زیارت مؤمنان آن محل و شهر بروم یا اینکه قبور مؤمنان بروم که از امام صادق علیه السلام سؤال می‌کنند که ما نمی‌توانیم به زیارت قبور شما بیاییم چکار کنیم که حضرت می‌فرمایند به قبور امامزادگان و فرزندان ما بروید، که عرض می‌کنند در محل و شهر ما نیست، که حضرت می‌فرماید به زیارت قبور مؤمنان شهرتان بروید که گویی ما را زیارت کردید. پس در سفر رفتن هم این نکته مد نظر داشته باشید که سفر را از همان اول به نیت الهی شروع کنید چنین سفری به انسان نورانیت می‌دهد.

نکته دوم در سفر اینکه در سفر مقید باشید که نماز اول وقت از دست نرود حتی بزرگانی بودند بلیط که می‌خواستند بگیرند طوری تنظیم می‌کردند که بین راه به نماز آن‌ها لطمه نخورد.

اما نکته سوم که در کلان قضیه عرض کنم در مسافرت اگر لازم است به سفر بروید سعی کنید کارهای خطرناک انجام ندهید مثلا اگر راننده هستید درست رانندگی کنید! اگر راننده هستید بدانید که شرعا مسئولیت تمام سرنشین‌ها بر عهده شما است اگر اتفاقی بیفتد حتی اگر دیگران هم مجروح نشود و به ماشین خسارت بخورد این یا مصداق اسراف است یا مصداق تبذیر! اسراف باشد که قرآن در آیه ۳۱ سوره اعراف می‌فرماید: «إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ؛ خدا مسرفان را دوست نمی‌دارد.» و اگر تبذیر باشد قرآن در آیه ۲۷ سوره اسراء می‌فرماید: «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ ۖ؛ مبذّران و مسرفان برادران شیطانهایند.»

فرصت‌های ین تقارن

اگر ماه مبارک رمضان در ایام تعطیل نبود توفیق بیدار ماندن در شب معمولا کم بود چون انسان می‌خواست در طول روز دنبال کاسبی و کارهایش برود اما امسال در ایام نوروز کسب و کار تعطیل است و انسان یک آرامشی دارد و نگران کسب نیست و این خیلی مهم است و دوم استراحت روز یک مرکب برای شب قرار دهد چون شب‌های ماه مبارک فوق العاده است و از این فرصت استراحت روز برای بیداری شب استفاده کنید.

اما نمی‌گویم که شب تا صبح بیدار باشید چون نظام بدن به هم می‌خورد حتی در احوال مرحوم آیت الله قاضی می‌خواندم که ایشان در شب احیا هم سر شب می‌خوابیدند! حالا به اصطلاح ساعت‌های ما از ساعت ۱۱ و ۱۲ شب بیدار می‌شدند و تا صبح بیدار بودند. پس حداقل سه ساعت به اذان صبح بیدار شوید چون سه ساعت را حساب کنید نیم ساعت آن برای سحری خوردن است که سحری هم باید آخرین برنامه بیداری سحرتان باشد چون با شکم سنگین انسان نمی‌تواند نماز شب و دعایی درستی بخواند، بنابراین برنامه ریزی کنید که به راحتی بتوانید بیدار شوید.

مثلا اگر ساعت ۵ اذان صبح باشد باید تقریبا ساعت ۲ بیدار شوید و روز هم استراحت کنید.

دستورات و توصیه‌های کلی برای ماه مبارک رمضان

آن چیزی که اول و آخر توصیه همه بزرگان ما از مرحوم سید ابن طاووس و ابن فحد حلی و سایر بزرگان تا اساتید نحله مرحوم علامه این بود که اصلی‌ترین دستور در ماه مبارک رمضان دستور به مراقبه بود! این اصل کلی را بدانید که به عنوان یک مهم قرآن در آیه ۲۷ سوره مائده می‌فرماید: «إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ؛ خدا، تنها از پرهیزگاران می‌پذیرد!» تا انسان تقوا نداشته باشد اگر هزاران بار ذکر بگوید و نماز شب هم بخواند – نمی‌گویم قبول نیست – ولی مقرب نیست! تا زمانی که انسان به اصطلاح تقوا نداشته باشد نفی خواطر نمی‌تواند انجام دهد! بنابراین اصل در ماه مبارک رمضان این است که به مدد تقوا بتواند نفی خواطر بکند.

اصلا ماه مبارک رمضان بهترین وقت برای نفی خواطر است! چون شکم سبک است و آرام آرام انسان می‌تواند بدون مزاحمت نفی خواطر کند.

ابتدایی‌ترین دستور برای نفی خواطر با تأنی قرآن خواندن است، یعنی درست که ما باید هر روز حداقل یک جزء قرآن بخوانیم اما چه مانعی دارد حالا یک جزء قرآن را بخوانیم اما روی مثلا یک آیه خیلی دلنشین که میتواند با آن آیه خوب ارتباط برقرار کند و روی آن تمرکز کند.
حالا می‌گویید نمی‌توانید این یک آِیه را پیدا کنید اصلا آیه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» چون در روایت دارد به اسم اعظم از سیاهی چشم به سفیدی چشم نزدیک‌تر است روی همین آیه تمرکز کند یا روی آیه نور که آیه ۳۵ سوره نور است تمرکز کند که خیلی مؤثر است که خداوند در این آیه می‌فرماید: «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ ۖ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ ۖ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لَا شَرْقِیَّةٍ وَلَا غَرْبِیَّةٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ ۚ نُورٌ عَلَیٰ نُورٍ ۗ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشَاءُ ۚ وَیَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ ۗ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ؛ خداوند نور آسمانها و زمین است؛ مثل نور خداوند همانند چراغدانی است که در آن چراغی (پر فروغ) باشد، آن چراغ در حبابی قرار گیرد، حبابی شفاف و درخشنده همچون یک ستاره فروزان، این چراغ با روغنی افروخته می‌شود که از درخت پربرکت زیتونی گرفته شده که نه شرقی است و نه غربی؛ (روغنش آنچنان صاف و خالص است که) نزدیک است بدون تماس با آتش شعله‌ور شود؛ نوری است بر فراز نوری؛ و خدا هر کس را بخواهد به نور خود هدایت می‌کند، و خداوند به هر چیزی داناست.»

یعنی بدون اینکه انسان هیچ فکر دیگری داشته باشد به مدت حدودا ۵ دقیقه با چشم باز روی آن تمرکز کند و همینطور این آیه نور را نگاه کند خصوصا واژه نور و مصباح و واژه‌هایی که مستقیما به ولایت ارتباط پیدا می‌کند که این اولین دستور نفی خواطر است.

این را انسان می‌تواند در تمام ایام ماه مبارک رمضان، سرلوحه برنامه تلاوت روزانه قرار دهد به خصوص دستوراتی که استاد و دیگران در دستورات ذکری می‌فرمودند که اول نفی خواطر کنید بعد وارد نماز شب شوید بعد قرآن بخوانید چون وقتی انسان نفی خواطر می‌کند گویی که راه حمله شیطان را می‌بندند و وقتی اینطور شد از قرآن بهتر استنباط می‌کند.

در تلاوت و جزء خوانی روزانه هیچ اصراری نیست که یک جزء را پشت سر هم بخوانید بلکه می‌توانید یک جزب یا تکه تکه ولی با حال خوش در طول روز بخوانید به خصوص زمان قرآن خواندن را اگر قبل از نماز شب و قبل از سحری خوردن قرار دهید که خیلی مهم است.

پیامبر اکرم در نحوه نماز شب خواندن همین را رعایت می‌کردند یعنی ۴ رکعت نماز شب را می‌خواندند بعد استراحت مختصری می‌کردند و بین ۴ رکعت اول و دوم فاصله می‌انداختند اما بین ۴ رکعت دوم و شفع و وتر یک سجده طولانی داشتند که انسان اگر چنین کند مثلا حال ۴ رکعت اول را خواند بعد از آن مقداری قرآن بخواند
اگر درست برنامه ریزی مثلا سه ساعت قبل از اذان صبح بیدار شوید می‌توان انجام داد.

یا اینکه انسان قبل از نماز شب حداقل ۵ دقیقه روی اسم جلاله حق «الله» یا آیه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» تمرکز کند و حتی علامه حسن زاده آملی می‌فرمودند همینطور تمرکز کرده آن را زمزمه کند چون باعث ترد شیطان می‌شود و بعد وارد نماز شب شود و موقع نماز شب این تمرکز روی آیه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را ادامه دهد یعنی بالا یا پایین مهرش این آیه شریفه را داشته باشد و روی آن تمرکز کند.

مرتبه دوم نفی خواطر که عمومی هم نیست این است که اگر بتواند بعد از مدتی مثلا بعد از ۱۰ یا ۱۵ روز از ماه مبارک رمضان به خصوص وقتی به نیمه ماه مبارک رمضان رسید یک استمدادی از وجود مبارک امام حسن مجتبی علیه السلام داشته باشد چون کریم اهل بیت است و ایشان کریمانه می‌بخشد پس یک استمدادی از حضرت داشته باشید و قدم دوم نفی خواطر را بردارید به این ترتیب که هر کس هر جور می‌تواند مثلا یا روی همان آیه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» یا اسم جلاله که تمرکز کرده است آرام آرام چشمش را ببندد و سعی کند این را در ذهنش طوری نگهدارد که آن خواطر حمله نکند و فقط «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» در ذهنش بماند هر چند کار سختی است اما انسان را مستعد می‌کند که در شب‌های قدر بتواند یک مقدار با نفی خواطر قرآن سر بگیرد و توسل داشته باشد البته این را به طور عموم عرض کردم چون تجربه دارم ولی بعضی‌ها می‌گویند ما عشقمان این است که با حضرت سید الشهدا علیه السلام مأنوس باشیم اینها هم عیبی ندارد به جای اسم جلاله یا آیه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» می‌توانند اسم «حسین» را بنوسیند و روی آن تمرکز کنند؛ حالا یکی دیگر می‌گویند من با امیرالمؤمنین علیه السلام انس و صفای بیشتری دارم اسم «علی» را بنویسد و روی آن تمرکز کند و یا دیگر ائمه و معصومین، ولی مهم این است که انسان بتواند یک مدت با چشم باز نفی خواطر کند و شیطان را از خود دور کند که در این میان یکی «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» و دیگری «لا إله إلّا اللّه» و یکی هم همین اسماء متبرکه مثل یا علی و یا الله و یا فاطمه است که یک استمدادی از وجود انببیا و اولیای الهی داشته باشد که قطعا آن‌ها عنایت می‌کنند به خصوص وجود مبارک امام عصر عج است.

در ماه مبارک رمضان که شهر الله است چرا سوره قدر این قدر توصیه شده است چون شهر الله شهر ولایت است و بنابراین انسان در ماه رمضان بدون استثنا باید هر روز اظهار ارادت به ساحت امام عصر عج بکند که می‌تواند دعای عهد و زیارت یاسین باشد و حداقل آن می‌تواند یا صاحب العصر و زمان ادرکنی است بنابراین می‌تواند در ماه مبارک رمضان برای نفی خواطر روی اسم مبارک امام زمان عج تمرکز کند و بعد هم متوسل به حضرت شود.

دستورات عملی برای ماه مبارک رمضان

درست است که در روایات آمده شیاطین در ماه رمضان غل و زنجیر می‌شود اما اینطور نیست که انسان خودش را رها کند و بگوید شیاطین در غل و زنجیر هستند برای سالک حملات ظریف‌تر و دقیق‌تر می‌شود به همین دلیل مرحوم علامه فرمودند در ماه مبارک رمضان محاسبه باید محاسبه ساعتی شود یعنی ساعت به ساعت خود را محاسبه کنید که خطا نکرده باشید و حریم داری کرده باشید و فکر و گوش و چشم خطایی نکرده باشد و از آن طرف حملات بیشتر است.

ضمن اینکه محاسبه را بیشتر می‌کند چند توصیه دیگر هم است که اولا سوره قدر بهارش در ماه رمضان است کما که صلوات بهارش در ماه شعبان است این است که در ابتدای ماه مبارک رمضان یک توسل خاص به یکی از حضرات اولیا که با آن‌ها یک رابطه قلبی دارید مثلا از حضرت قمر بنی هاشم علیه السلام و زینب کبری سلام الله علی‌ها و حضرت علی اکبر علیه السلام گرفته تا اینکه به حضرات معصومین و امام عصر عج می‌رسد و پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله هم در راس آن‌ها یک توسلی به آن‌ها داشته باشید و خود را در حرز آن‌ها قرار دهید و بعد دستورات خاصی را شروع به انجام دادن نمایید که یکی از آن دستورات همین خواندن سوره قدر است.

مرحوم شیخ عباس دارد که شب‌ها هزار بار این سوره خوانده شود اما شاید در توان کسی نباشد شاید حدود ۳ الی ۴ ساعت طول بکشد اما می‌توان با تسبیح تربت که هر یک ذکر با تسبیح تربت چندین برابر حساب می‌شود بهتر است با تسبیح تربت حداقل ۱۱۰ بار سوره قدر را بگوید حالا می‌تواند در حال راه رفتن و نشستن و در نماز باشد ولی با این سوره در ماه مبارک مأنوس باشید که این دستور ذکری در این ماه است.

اما دستور بعدی سوره دخان است که انسان در شب‌ها غیر از سور مسبحات و واقعه در ماه خاص رمضان یکبار سوره دخان را بخواند البته در ادب حضور آورده‌ام که اگر در نماز این سوره را بخواند خیلی خوب است.

دستور دیگر اگر به همین دستوری که بیان شد که برای سحر ۳ ساعت قبل از اذان صبح بیدار شوید در قنوت نماز وتر دعای سحر را بخوانید و همینطور یک قسمت‌هایی از دعای ابوحمزه را هم در قنوت وتر بخوانید حتی اگر می‌بینید توان ایستادن را ندارید نشسته بخوانید یا اینکه بعد از نماز بخوانید اما در سحرها این دستور دعا را توصیه می‌کنند.

آخرین دستور هم خواندن نماز استغفار است که مرحوم آیت الله بهجت به استغفار زیاد توصیه می‌کردند و اینکه گناه لغزشگاه انسان در ماه مبارک رمضان است حتما این نماز را بخوانید و این نماز هم خیلی سخت نیست و در مفاتیح دو جور است که دو رکعت نماز است که مراجعه کنید و بخوانید که اگر قبل از نماز شب، این نماز را بخوانید خیلی بهتر است.

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَرْبَعٌ یُمِتْنَ اَلْقَلْبَ اَلذَّنْبُ عَلَی اَلذَّنْبِ وَ کَثْرَةُ مُنَاقَشَةِ اَلنِّسَاءِ یَعْنِی مُحَادَثَتَهُنَّ وَ مُمَارَاةُ اَلْأَحْمَقِ تَقُولُ وَ یَقُولُ وَ لاَ یَرْجِعُ إِلَی خَیْرٍ أَبَداً وَ مُجَالَسَةُ اَلْمَوْتَی فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَا اَلْمَوْتَی قَالَ کُلُّ غَنِیٍّ مُتْرَفٍ.
رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: چهار چیز دل را می‌میراند: گناه روی گناه و کثرت صحبت کردن با زنان و جدال با احمق که تو می‌گویی و او می‌گوید و هرگز به سوی خیر برنمی‌گردد، و همنشینی با مردگان. گفته شد: یا رسول الله مردگان کیانند؟ فرمود: هر ثروتمند خوش گذران و کامجو.
الخصال / ترجمه جعفری؛ ج ۱.

پدیدآورنده:

به کوشش: امیرمحسن سلطان احمدی مروج