چشم اولین راه ورودی قوه خیال و اهمیت کنترل آن

شامگاه چهارشنبه ۱۲ مهرماه ۱۴۰۲ توفیق بهره از جلسه درس اخلاق حجت الاسلام والمسلمین استاد فقیهی نصیبم شد که ایشان در جلسه ادامه مبحث قوه خیال درباره اهمیت کنترل چشم به عنوان مهمترین راه‌های ورودی قوه خیال نکات مهمی بیان نمودند که مشروح کامل بیانات این استاد اخلاق در ادامه تقدیم شما معارف جویان عزیز می‌گردد تا از این طریق شما نیز بهره‌مند از این جلسه شوید.

در تربیت اخلاقی اگر بخواهیم یک ترتیب را مراعات کنیم اولین قدم کنترل قوه خیال است و علت آن این است که قوه خیال محل نفوذ شیطان است و شیطان تنها جایی را که در آن نفوذ می‌کند قوه خیال است و وسوسه هم همین است.

مرحوم آیت الله مصباح برای کنترل خیال فرمودند راه‌های ورودی قوه خیال باید کنترل شود. اگر کسی بخواهد قوه خیالش را کنترل کند باید ببیند راه‌های ورودی آن چیست آن را کنترل کند، البته به طور کلی یک قانون وجود دارد و آن اینکه اگر قوه خیال خالی باشد راه برای نفوذ در آن باز است اما اگر قوه خیال پر باشد و دائم مشغول باشد مخصوصا توجه به خداوند و راحت ترش توجه به اولیا الهی داشته باشد، مرحوم آیت الله مصباح می‌فرمود اگر این قلب دائم به یاد امام زمان عج باشد قلبی که دائم به یاد حضرت است یعنی دائم درگیر یک توجهات خاصی است و نفوذ شیطان در آن سخت می‌شود برای همین ایشان می‌فرمود یکی از راه‌های کنترل خیال این توجه به وجود مقدس امام زمان عج است.

حالا راه‌های ورودی قوه خیال مهمترین آن چشم است. قرآن در آیه ۳۶ سوره اسراء می‌فرماید: «وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَٰئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا» و چیزی را که بدان علم نداری دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.

این فرمایش مصباح است می‌فرمایند غیر از اینکه چشم خودش یک گناهی کند و در مقابل آن گناه بازخواست شود غیر از این این گناه زمینه ساز وسوسه‌های شیطانی می‌شود. وقتی من یک لحظه یک صحنه را می‌بینم ولو یک لحظه این کار چشم نیست و چشم یک ابزار مادی است و آن چیزی که می‌بیند روح و روان و جان من است و این صورت سریع به قوه خیال منعکس می‌شود و ممکن است الان هم به آن صحنه توجه نکنم که در خیابان و عکس و فیلم دیده‌ام و الان هم به آن توجه نمی‌کنم اما این در قوه خیال منعکس می‌شود و شب وقتی می‌خواهید بخوابید تازه این صحنه جلو می‌آید حالا فوقش استغفار می‌کند و چشم پوشی و می‌خوابد، اما فردا شب باز این صحنه می‌آِید و کم کم این صحنه که در قوه خیال ایجاد شده است بر او تصرف می‌کند و با او شروع به حرف زدن می‌کند و گاهی تغییراتی در آن ایجاد می‌شود و این همان وسوسه‌های شیطان است که گاهی با یک نگاه تصوراتی در قوه خیال ایجاد می‌شود و دیگر پاک کردن آن از قوه خیال کار سختی است حالا برخی می‌گویند شدنی نیست اما شدنی است ولی کار سختی است.

یک وقت جایی در جمع دانشجویان عرض کردم و یک دانشجو گفت من ده سال پیش یک شب یک فیلمی نگاه کردم و دیگر از ذهنم پاک نمی‌شود و دائم با این صحنه درگیرم هستم.

پس اگر بخواهیم قوه خیال را کنترل کنیم باید راه ورودی خصوصا چشم کنترل شود حالا چشم را چگونه کنترل کنیم که قرآن یک دستور کلی می‌دهد و در آیه ۳۰ سوره نور می‌فرماید: «و این کنترل چشم هم فقط مخصوص مردها نیست. حالا مرسوم است می‌گویند مردها چشم را بر نامحرم ببندند اما این طور نیست و دستور کلی است و زن‌ها هم نباید به هر چیزی نگاه کنند.

چشم نباید آزاد و هرزه باشد حتی یک صحنه‌هایی که گاهی ممکن است چیز مهمی هم نباشد و در خیابان می‌رود و دائم این طرف و آن طرف را نگاه می‌کند که نباید نگاه کند، یا اینکه فردی روی پشت بام کار دارد و میرود بالای پشت بام حالا همسایه‌ها را هم خبر کرده اما تا یک نگاه در خانه همسایه نکند پایین می‌آید، یا اینکه در خانه یک همسایه باز است و تا در خانه همسایه نگاه نکند آرام نمی‌گیرد، این به خاطر این است که چشم کنترل ندارد و هر جایی را نگاه می‌کند حتی بعضی از صحنه‌هایی که دیدن آن در شرایط عادی حرمتی هم ندارد اما این برای انسان عادت می‌شود که چشمش هرزه گرد شود و این طرف و آن طرف نگاه کند.

مرحوم مصباح داستان مفصلی از اولین جلسه درس مرحوم علامه طباطبایی نقل می‌کردند فرمودند علامه همانطور که درس می‌گفتند به سقف نگاه می‌کردند و چشمشان به حاشیه‌های بالای مسجد بود و چشمشان این طرف و آن طرف نمی‌رود حالا در روایات جزئیات آن بیان شده است.

مشهور است این روایات اما تذکرش مهم است. از حضرت عیسی (ع) نقل شده که فرمود: «إیّاکُم وَالنَّظرَةَ فَإنَّها تَزرَعُ فِی القُلوبِ الشَّهوَةَ وکَفی بِها لِصاحِبِها فِتنَةً؛ از یک بار نظر کردن ناروا هم بپرهیزید؛ زیرا همان یک نظر آلوده، بذرِ شهوت را در دل بکارد و همین برای صاحبش بس که به فتنه گرفتار آید.» این قلب اصطلاح کلی است که حتی یک نگاه ممکن است شهوت را در قلب ایجاد کند و همین یک نگاه کفایت می‌کند که انسان دچار گناه شود.

روایتی بعدی از امیرالمؤمنین علیه السلام که حضرت فرمودند: «العُیونُ مَصائدُ الشَّیطانِ؛ چشم ها، دام‌های شیطانند.» این چشم دامن شیطان است و شیطان از اینجا وارد می‌شود، یعنی وسوسه می‌کند که نگاه کنید که یک نگاه کردید شما را گرفتار گناه می‌کند. امام صادق علیه السلام نیز فرمودند: «النَظَّرُ بَریدُ الزّنا؛ نگاه شهوت آلود، نامه رسانِ کارِ زشت است.»

باز در روایتی دیگر مولا درباره راه کنترل چشم و جلوگیری از شهوات می‌فرمایند: «نِعْمَ صَارِفُ الشَّهَوَاتِ غضُّ الْاَبصَارِ؛ بهترین عامل روی گردانی از خواهش‌ها و امیال فرو بستن چشم هاست.»

باز در روایتی دیگر آمده است: «گر بتوانید نگاهتان را کنترل کنید به حدی که حتی به لباس زن هم نگاه نکنید؛ آن هم لباس تنها نه لباسی که بر تن پوشیده است! ببنید چشم با انسان چکار می‌کند.

لا تَکُونَنَّ حَدیدَ النَّظَرِ إلی ما لَیسَ لکَ فإنّهُ لَن یَزنِی فَرجُکَ ما حَفِظتَ عَینَکَ، فإن قَدَرتَ أن لا تَنظُرَ إلی ثَوبِ المرأةِ التی لا تَحِلُّ لکَ فافعَل. نباید به آنچه (زنی) که تعلّق به تو ندارد خیره شوی؛ چه تا زمانی که چشم خود را نگه داری هرگز مرتکب زنا نشوی. اگر توانی که [حتّى] به جامه زن نا محرم نگاه نکنی چنین کن.

نباید نگاه چشم نگاه مزمونی باشد که این شروع برای وسوسه شیطان است اما طرف مقابل هم دارد که قوه خیال نه محل وسوسه شیطان است بلکه محل الهامات روحانی و ملکی هم هست و باید هم قوه خیال را از وسوسه شیطان حفظ کرد و هم کاری کرد که الهامات رحمانی در آن بیاید حالا چکار کنیم؟ در روایات آمده که به خط قرآن نگاه کند، به خانه کعبه نگاه کند، به مهربانی به صورت پدر و مادر نگاه کنید.

در روایتی نبوی آمده «النَّظَرُ إلی وَجهِ العالِمِ عِبادَةٌ؛ نگریستن به چهره عالم، عبادت است.»، شما فرض کنید مرحوم آیت الله بهجت باشند یا مثلا عکسشان باشد وقتی به ایشان نگاه می‌کنید به یاد چه چیزی می‌افتد؟ آیا یاد گناه و معصیت و شهوت می‌افتید؟ حضرت عیسی (ع) در پاسخ به حواریان که گفتند به چه کسی مجالست کنیم، فرمودند: «یا رُوحَ اللّهِ، فمَن نُجالِسُ إذا؟ قالَ: مَن یُذَکِّرُکُمُ اللّهَ رُؤیَتُهُ، و یَزیدُ فی عِلْمِکُم منطِقُهُ، و یُرَغِّبُکُم فی الآخِرَةِ عَمَلُهُ؛ با آن که دیدارش شما را به یاد خدا اندازد و گفتارش بر دانش شما بیفزاید و کردارش شما را به آخرت ترغیب کند.»

در برخی از نقل‌ها آمده که اگر کسی به چهره پدر و مادر نگاه کند و چشم‌هایش را درشت کند، یعنی با یک حالت غضب باشد می‌گویند خیری در او نخواهد بود، اما از آن طرف اگر کسی به چهره پدر و مادر با مهربانی و رافت نگاه کند این عبادت است.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) در روایتی توصیه به پرهیز از نگاه‌های زیادی نمودند و فرمودند: «إیّاکُم و فُضولَ النَّظَرِ؛ فإنَّه یَبذُرُ الهوی، و یُوَلِّدُ الغَفلَةَ؛ از نگاه‌های زیادی بپرهیزید؛ زیرا که آن تخم هوس می‌پراکند و غفلت می‌زاید.» یک وقت نگاه حرام است اما یک وقت نگاه نگاه بی‌خودی است که حتی برای این نگاه بی‌خودی هم توصیه به‌عدم نگاه کردن شده که این نگاه هوس است و باعث ایجاد غفلت در انسان می‌شود.

حالا این نگاه اگر بخواهد کنترل شود و ما بخواهیم برنامه‌ای برای کنترل چشم داشته باشیم آیات قرآن دستوراتی است که خداوند بیان نموده و یک آثار تکوینی هم دارند این سوره حمد را یک مرتبه می‌خواند به معارف آن دقت می‌کند که اصل هم همین است اما یک وقت این سوره حمد را برای شفا می‌خوانند و تکوینا هم شفا می‌دهد.

بعضی‌ها می‌گویند مثلا فرزندم نماز نمی‌خواند این آیه قرآن که دعای حضرت ابراهیم (ع) است که در آیه ۴۰ سوره ابراهیم (ع) آمده است را بخوانید که می‌فرماید: «رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلَاةِ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی ۚ، ای پروردگار من، مرا و فرزندان مرا برپای‌دارندگان نماز گردان.» همانطور که آیه قرآنی است، دعا هم هست و تکوینا اثر هم می‌کند.

من خودم از آیت الله مصباح سوال کردم که طلبه‌ای دچار وسواس شده است که ایشان فرمودند که آیه «أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ آگاه شوید که تنها یاد خدا آرام‌بخش دلهاست.» بخواند که خود این آیه آرامش ایجاد می‌کند.

حالا برای اینکه چشم کنترل شود قبل از اینکه از منزل بیرون بیاید بگوید خدایا در قرآن فرمودی و من هم می‌گویم: «قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ؛ به مؤمنان بگو چشمهای خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگیرند»، این هم تذکر است و هم توجه است و هم تکوینا این خودش اثر می‌کند و چشم کنترل می‌شود.

در بزرگانمان کسانی بودند که نه اینکه به مناظر حرام و نامحرم نگاه نمی‌کردند بلکه فرموده بودند مثل اینکه من چهل سال در خانه زندگی می‌کردیم حتی یک مرتبه به صورت اتفاقی هم چشمم به صورت زن برادرم هم نیفتاد. این که خدا فرمود شما یک قدم بیایید من ده قدم می‌آیم اگر یک ذره توجه کنید و بنا بر مراعات چشم بگذارید خداوند هم دست انسان را میگیرد و خود به خود چشمش به مناظر حرام نمی‌افتد غیر از اینکه چشم یک عضو مادی است و در صورت قرار دارد آن چیزی که حقیقتا می‌بیند این چشم نیست این اتصالش به قلب و روح است و روح و قلب می‌بیند و تجزیه و تحلیل می‌کند اگر این چشم چیزهایی را ببیند که با آن فطرت پاک الهی من تناسب دارد این باعث می‌شود روح زنده شود و چشم قلب بینا شوداما اگر این چشم چیزهایی را ببیند که وقتی وارد جان و روح انسان شد مخالف فطرت الهی است کم کم آن چشم دل بینایی و دیدش ضعیف می‌شود تا حدی که کور می‌شود که قرآن نیز در آیه ۱۲۵ سوره طه می‌فرماید: «قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمَی وَقَدْ کُنْتُ بَصِیرًا؛ می‌گوید پروردگارا چرا مرا نابینا محشور کردی با آنکه بینا بودم.»

این به خاطر این است که این چشم به اموری که فطرت الهی او تناسب ندارد نگاه می‌کند به جایی می‌رسد که چشم دلش کور می‌شود و به جایی می‌رسد که وقتی چهره یک عالم عامل را میبیند بدش می‌آید.

با خیلی از افراد عادی برخورد می‌کنم که می‌گویند وقتی من به یک سید برخورد می‌کنم و میبینم شاد می‌شوم اما برخی هم می‌گویند ما متنفر می‌شویم!

نقل است که برادر مرحوم طیب از وی به یکی از علما شکایت کرده بود که وی گاهی کار خلافی هم می‌کند که این عالم گفته بود او را به کربلا ببرید و وقتی از دور چشمش به گنبد افتاد ایستاد و این کار چشم است اگر دیدید چشم با دیدن گنبد اشکش جاری شد بدانید آن فطرت درونی پاک است و آن حقیقت حسینی در این چشم ارتباط برقرار کرد اما چیزهای ساده‌تر می‌بیند یک مظلوم را دارند کتک می‌زند و این فرد فقط نگاه می‌کند این نگاه اگر وارد قلبی شود که آن قلب زنده باشد خیلی متاثر می‌شود

یک اموری برای ما عادی و طبیعی شده و دقت نمی‌کنیم و همین جور به هر چیز نگاه می‌کنیم این نگاه در روح و روان و قوه خیال اثر می‌گذارد و چیزی را تولید می‌کند و گاهی یک در را برای شیطان باز می‌کند اما گاهی هم یک دری از رحمت الهی باز می‌شود و مخصوصا نگاهی که نگاه خیره کننده باشد و امتداد پیدا کند حالا گاهی نگاه گذرا است هر چند اثر خودش را دارد اما نگاهی که قلب را پر می‌کند؛ قرآن در آیه ۱۳۱ طه می‌فرماید: «وَلَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَیٰ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ ۚ؛ و هرگز چشمان خود را به نعمتهای مادّی، که به گروه‌هایی از آنان داده‌ایم، میفکن! اینها شکوفه‌های زندگی دنیاست؛ تا آنان را در آن بیازماییم.»

به دنیای دیگران خیره نشوید که تفسیر آیه مفصل است و همین ظاهرش را تحت الفظی معنا کنید نباید به این مطاع دنیایی دیگران نگاه کنید مثلا عجب ساختمانی ساختند و حسرت هم می‌خورد یا نگاه می‌کند به بعضی از خودروها و همینطور مات و مبهوت و خیره خیره می‌شود نباید نگاه کرد.

روحانی کاروان بودم و با کاروان وارد مکه شدم و وقتی مناره‌های مسجد الاحرام پیدا شد گفتم حجاج مناره‌ها را نگاه کنید اما یکی از حجاج گفت مناره‌ها را ولش کن ببین عجب ماشین‌هایی اینها سوار هستند

این نگاه مخصوصا وقتی خیره می‌شود و یک نگاه ممتد دارد و مات و مبهوت می‌شود خطرناک است اما گاهی هم فکر می‌کند تفریح است و حالا پشت شیشه این لباس‌ها و کفش‌ها را نگاه می‌کند که یک نگاه به این زیورآلات در قلب او جا می‌گیرد و بعد به دنبال این نگاه در برای شیطان باز می‌شود و با وسوسه وارد می‌شود که این را چطور بخرم از چه راهی پولش را پیدا کنم

یک وقت هم کسی حرم حضرت معصومه (س) می‌رود و چند دقیقه به ضریح حضرت نگاه می‌کند غیر از اینکه ملائکه از طریق چشم وارد روح و روان و قوه خیالش می‌شوند

آیت الله مسعودی برای آیت الله مصباح نقل می‌کردند و ما هم میشنیدیدم که گفت من از حرم خارج می‌شدم که دیدم آیت الله بهجت دارند وارد حرم می‌شوند و تا به من رسیدند فرمودند به این زوار بگویید در حرم صدایشان را بلند نکنند بعد با دستشان نشان می‌دادند که این ملائکه اینجا نشستند وقتی صدا را بلند می‌کنید آزرده می‌شوند و می‌روند.

حالا وقتی به ضریح نگاه میکنید ملائکه وارد روح می‌شود و باعث می‌شود که الهامات ملکی وارد می‌شود تا اینکه برود کسی کنار خیابان بنشیند و به بهره‌های دنیوی نگاه کند که باعث ورود وسوسه‌های شیطانی است.

یک وقت اتفاقی سر درس آیت الله بهجت بودیم که کسی این حدیث را خواند
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله: مَنْ صَلَّی عَلَیَّ مَرَّةً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ عَشْراً وَ مَنْ صَلَّی عَلَیَّ عَشْراً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ مِائَةَ مَرَّةٍ.

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: کسی که بر من یکبار صلوات بفرستد، خداوند ده بار بر او صلوات می‌فرستد و کسی که بر من ده صلوات بفرستد، خداوند بر او صد صلوات می‌فرستد.

مرحوم آیت الله بهجت خیلی فکر کردند و بعد فرمودند من در ثواب هیچ عملی چنین چیزی نشنیده بودم بعد فرمودند علتش این است که در اعمال اکثرا این عمل را که انجام می‌دهید خداوند گناهانش را می‌بخشد یا این مقدار ثواب می‌دهد اما اینجا ندارد که کسی یک صلوات فرستاد خدا گناهانش را می‌بخشد این اثر تکوینی صلوات است و خود به خود صلوات این خاصیت را دارد.

سوالات پایان جلسه:
آیا چشم زخم وجود دارد؟ راه‌های از بین بردن آثار آن چیست؟
علامه در المیزان می‌فرماید چشم گاهی آثار خوبی دارد که با یک نگاه به فردی او را متحول می‌کند اما گاهی برخی چشمشان حتی بی‌اختیار اثر سو ایجاد می‌کند.
بهترین چیز ذکر «ما شاء اللَّه لاحَولَ و لاقوة الّا باللَّه‌» و صدقه است.
یکی از کارهای دیگر اینکه امور خودمان را خیلی در دید همگان قرار ندهیم مثلا فردی یک لباس می‌پوشد و به مجلسی می‌رود که این لباسش را نشان بدهد طبیعی است یک عده دلشان می‌سوزد مثلا ماشین را طوری زرق و برق می‌کنند که دیگران ببینند! یک چیزهایی را باید مخفی کرد نه همه چیز را اما زندگی را نباید همه چیزش را به همه نشان داد و تعریف کرد باید خودش هم ملاحظه کرد.

راهکاری برای فهم مطالب درسی:
تقوا داشته باشید چون کسی که اسیر شهوات است در درس هم حواسش به شهوات است اما تقوا باعث کنترل شهوت و غضب می‌شود و به انسان آرامش می‌دهد و این آرامش باعث فهم بیشتر می‌شود.

راهکاری برای ترک عادت نگاه کردن به نامحرم:
آیه ۳۰ سوره نور که می‌فرماید: «قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ۚ به مردان مؤمن بگو: چشمان خود را [از آنچه حرام است مانند دیدن زنان نامحرم و عورت دیگران] فرو بندند» این را بنویسند و مقابل چشمشان بگذارند و بخواند و بعد از اینکه خواند دعا کند و به خدا بگوید شما اینگونه از ما خواستید پس توفیقش را هم به من بده. ضمنا تلاوت قرآن اگر زیاد باشد خداوند چشم را حفظ می‌کند.

پدیدآورنده

به کوشش: امیرمحسن سلطان احمدی مروج