مراقبه مهمترین دستور سلوک و نحوه آن

در مقدمات سلوک و وظایفی که سالک باید در ابتدای ورود به عوالم مُخلِصین باید رعایت کند در رساله علامه بحرالعلوم ۵ دستور بیان شده که دستور ششم را می‌توان به جرات گفت مهمترین دستور است که ایشان دستور به مراقبه داده اند.

مرحوم استاد آیت الله سعادت‌پرور در آخرین لحظات زندگی علامه طباطبایی به محضر ایشان رسیده بودند و گفتند چه وصیتی به شاگردان دارید؟ که علامه سه بار فرموده بودند: مراقبه، مراقبه، مراقبه؛ لذا مهمترین دستور سلوکی مراقبه است.

در کتاب‌های سلوکی به مراقبه خیلی اهمیت داده‌اند و به جرات می‌توان گفت از اولین دستورات است، اما در رساله علامه بحرالعلوم ۵ دستور قبلی تمهید و مقدمه‌ای برای رسیدن به مراقبه است که بعد ایشان مراقبه را ذکر می‌کنند و دستورات هفتم تا دهم تماما دائر مدار بر مراقبه است، از جمله دستورات محاسبه، ماخذه و معاتبه اینها تماما متکی به مراقبه است.

شخص به تناسب مرتبه مراقبه‌ای که دارد استنباط‌هایش حتی از قرآن تغییر می‌کند که علامه طباطبایی یک معانی بدیعی در رساله‌اش آورده است که همه‌اش رهاورد بهره مندی از آیت الله قاضی است. ایشان نقل نموده من از استادم مرحوم آیت الله علی آقا قاضی پرسیدم شما این معانی بدیع را از کجا می‌گویید و مدرک شما چیست؟ ایشان گفتند: شما نگاهتان را عوض کنید تا معنای آن را بر اساس مراتب سلوکی بدانید. تمام آیات قرآن شاهد بر این مطلب است.

این مسئله مراقبه همه زندگی انسان را زیر و رو می‌کند و اختصاص به این ندارد که انسان فقط یک مراقبه اخلاقی داشته باشد. مراقبه سلوکی اعتقاد انسان را عوض می‌کند و اگر اعتقاد عوض شد، رفتار انسان هم تغییر می‌کند و وقتی رفتار انسان تغییر کرد، مرتبه عالی‌تر مراقبه را به همراه می‌آورد.

مراقبات در درجه اول به معنی کنترل دائمی است که انسان یک چیز را دائما کنترل کند و زیر چشم بگیرد، همانطور که خداوند در قرآن آیه ۱۴ سوره فجر می‌فرمایند: «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ» خداوند در کمین گناهکاران است که مراقبه به مرصاد تعبیر شده و مکان رصد کردن را مرصاد می‌گویند.

بنابراین گویی پروردگار دقیقا انسان را رصد می‌کند و سالک الی الله هم در مراقبه باید در طول روز تمام جوارح خود را رصد کند که کجا می‌رود و چه می‌گوید و چه می‌خورد و در یک کلام نفس خود را رصد کند.

باید دقیقا خود را رصد کنید که بر قلب شما علمی و عملی و چه چیزی وارد می‌شود، به این کار مراقبه می‌گویند و این مراقبه هم مراتب دارد و در قرآن هم آیات فراوانی در این زمینه است.

در نگاه کلان به مراقبه در مکتب علامه چهار مرحله بود که البته مرحوم استاد آیت الله سعادت‌پرور می‌فرمود: وقتی خدمت علامه می‌رسیدم ایشان همین چهار مرحله را به ما می‌گفتند، اما من می‌دیدم که شاگردان مرحوم علامه و حتی کسانی که با ایشان ارتباط داشتند در راه می‌ماندند! یعنی این قدر این چهارمرحله سخت و سنگین بود نمی‌توانستند پیش بروند اما من این چهار مرحله را تقسیم کردم.

اما مراقبه اولیه مراقبات ظاهر دین است که متشرعین همه مقید هستند این مراقبات را داشته باشند، خروج از این مراقبه مساوی با کفر جلی است. مراد از آن هم این است که انسان همین ظواهر شارع مقدس که در رساله مراجع معظم تقلید و کلام اهل بیت (ع) آمده است را حفظ کند و به عبارت دیگر مراقبه بر حلال و بیّن الهی است. این اولین دستور مراقبه است.

همین مراقبه به تعبیر استاد متکثر می‌شد و مرحله بعد مراقبه دقیق‌تر است و مراقبه حریم گناه است، که انسان نفسش را کنترل کند که نه تنها وارد بر محرمات الهی نشود و واجبات الهی را انجام دهد بلکه حریم گناه را حفظ کند که به عبارتی حریم غضب الهی است، چون سالک همیشه توجه‌اش به چهره محبوب است و نباید به حریمی که چهره محبوب را مغبوض می‌کند وارد شود، و روایت هم در این زمینه داریم. این می‌شود مرحله اول که اصطلاحات مراقبات اسلام اصغر می‌گویند.

اما بعد از آن مراقبات سخت‌تر شروع می‌شود که اولین مرحله از مراقبه مرحله دوم مراقبات خوفی است، که آرام آرام سالک را در یک فضایی می‌برند که یک حریم داری و احساس وحشت و خطر جدی از نزدیک شدن به گناه برای او ایجاد می‌شود.

در مرحله اول فقط شخص اگر این گناه‌ها را وارد شود و انجام می‌داد، خداوند از او راضی نبود، یا این گناه محرم الهی بود، اما در مرحله دوم با گناه اصلا جهنم را مشاهده می‌کند! چون گناه یعنی جهنم الهی و ظهور خشم الهی است و در برابر دیدن گناه سالک در این مرحله می‌لرزد، که اصطلاحا به آن مراقبات خوفی می‌گویند.