علت اهمیت ماه شعبان و مهمترین اعمال آن

قطار زمان ما را به ایستگاه نیمه شعبان رساند و روزهای پایانی زمستان ما با ورود به نیمه شعبان بهاری شد. از این رو در آستانه سالروز ولادت با سعادت منجی عالم بشریت، قطب عالم امکان، بهار جان‌ها حضرت بقیه الله امام زمان(عج) درباره «اهمیت ماه شعبان و لیله‌ نیمه آن» با آیت‌الله محمدصالح کمیلی خراسانی از استادان برجسته عرفان اسلامی و از برجسته‌ترین تلازمه آیت الحق مرحوم حاج سید هاشم حداد به گفت‌وگو نشستیم.

این استاد عرفان اسلامی مکتب عرفانی نجف اشرف در این گفت‌وگو نکات مهمی را درباره اهمیت ماه شعبان و نیمه این ماه بیان کرد که در ادامه مشروح آن از نظرتان می گذرد.

چرا در بین اهل سلوک و اهل معرفت ماه شعبان اهمیت زیادی دارد؟

اهمیت ماه شعبان را از متن صلوات شعبانیه می‌توان متوجه شد که صلوات شعبانیه از امام زین العابدین(ع) نقل شده است که توصیه شده هر روز در موقع زوال قرائت شود، درباره اهمیت ماه شعبان در فرازی از صلوات شعبانیه آمده است: «وَ هَذَا شَهْرُ نَبِیک سَیدِ رُسُلِک شَعْبَانُ الَّذِی حَفَفْتَهُ مِنْک بِالرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ‌» و این است شعبان ماه رسولت سید پیغمبران که این ماه را به رحمت و رضا و خوشنودیت در پوشیده‌اى»، ماه شعبان ماه پیامبر(ص) است که در آن رحمت و رضوان الهی است.

بنابراین ماه شعبان ماه پیامبر(ص) است و خیلی حرمت دارد و ما نیز پیروان پیامبر(ص) هستیم و از این نظر این ماه اهمیت زیادی دارد و از طرف دیگر ماه شعبان دومین ماه از ماه‌های سه‌گانه عبادی و در طول سال که به اشهر الثلاثه مشهور است که ماه رجب، ماه شعبان و ماه مبارک رمضان از مهمترین ماه‌های عبادی در طول سال هستند.

فضائل زیادی درباره این ماه‌های سه‌گانه ازجمله ماه شعبان نقل شده است که ازآنجایی‌که برای ورود به ماه مبارک رمضان نیاز به یک آمادگی و کسب معنویتی وجود دارد ماه رجب و ماه شعبان در این زمینه دارای اهمیت بسیار زیادی است.

این سه ماه را اهل سلوک و اهل معرفت به آن اهمیت زیادی می‌دادند تا حدی که حتی به ثانیه‌های این سه ماه رجب و شعبان و رمضان را دقت و توجه داشتند که غفلتی نکنند و بتوانند بهترین بهره معنوی را از این اشهر ثلاثه ببرند، تا حدی که شیخ مناجاتیان مرحوم آیت‌الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در المراقبات توصیه‌های مراقبتی خاصی برای این ایام دارند و حتی به طلبه‌ها نصیحت کردند با اینکه شماها درس می‌خوانید باید در این سه ماه وقتی را برای مناجات با خدا و اعمال عبادی بگذارید.

پس ماه رجب مقدمه‌ای بر ماه شعبان است و ماه شعبان نیز مقدمه‌ای بر ورود به ماه مبارک رمضان است و این سه ماه پی‌درپی برای رشد انسان است تا انسان بتواند سیر معنوی و کمالاتی داشته باشد. به ویژه ماه شعبان که نزدیک به ورودگاه ماه مبارک رمضان است انسان باید در بحث خودسازی زیاد تلاش کند که بتواند پاک و طیب وارد ماه مبارک رمضان شود، چون ماه مبارک رمضان شهرالله اکبر و ماه بزرگ خداوند است و خداوند همه بندگانش را در این ماه به مهمانی بزرگ ضیافت الهی دعوت کرده است.

پس اگر ماه رجب، ماه امیرالمؤمنین(ع) و ماه شعبان ماه پیغمبر(ص) است؛ اما ماه رمضان، ماه خدا است و حتی رمضان را گفته‌اند یکی از اسماء الهی است که گفتند حتی اسم این ماه را با عظمت بیاورید و اسم آن را خالی نبرید که نشان از عظمت این ماه دارد.

پس ما همه در ماه مبارک رمضان مهمان خدا هستیم و کسی می‌خواهد مهمان خدا باشد باید این شایستگی و لیافت را داشته باشد و این لیاقت و شایستگی را ما باید از قبل از ورود به ماه مبارک رمضان کسب کنیم که وقتی وارد ماه خدا شدیم در کمال آمادگی باشیم.

به اهمیت ماه‌های سه‌گانه اشاره نمودید اما کسانی که نتوانستند از ماه رجب استفاده معنوی ببرند، به این افراد چه توصیه‌ای دارید؟

کسانی ماه رجب را از دست دادند و غفلت کردند چه توصیه‌ای برای استفاده از ماه شعبان برای جبران آن دارید؟ به‌طورکلی اگر از ما  چیزی به غفلت فوت شد نباید مأیوس و ناامید شد بلکه ما مجدداً باید کاری کنیم و تجدید نظری داشته و در خود یک خودیابی کنیم که غفلت گذشته جبران شود. حالا ما یک فرصت طلایی زمانی که ماه رجب بود را عبور کردیم و عده‌ای نتوانستند از این ماه استفاده کنند اما این افراد هم ناامید نباشند و بدانند که اگر اهل عمل هستند هنوز مجالی برای جبران ماه رجب وجود دارد و وقت برای ما تنگ نشده است، پس هر چه زودتر این اموری که علمای اخلاق برای ورود به ماه مبارک رمضان توصیه کرده‌اند عمل کنند، خصوصاً امور چهارگانه مشارطه، مراقبه، محاسبه، معاتبه را دقیق انجام دهند.

مشارطه یعنی اینکه شخص هر روز صبح و ابتدای روز آن عیب ظاهری یا اخلاقی و یا باطنی را در نظر آورده و بدی‌ها و زشتی آن را مرور کرده و با خود و خدای خود شرط  کند که در طول شبانه‌روز تا زمان خواب از ارتکاب آن خودداری کند.. مراقبه هم یعنی پس‌ازاینکه انسان شرط گذاشت که عملی را مرتکب نشود، باید تمام روز مراقب باشد و به نوعی تمرکز جدی بر آن عمل داشته باشد که آگاهانه و حتی از روی عادت و سهو نیز آن را انجام ندهد. محاسبه هم یعنی هر شب قبل از خواب اعمال و رفتار آن روز خود را بررسی کند. که از نکات مهم عرفانی در محاسبه این است که اگر سالک در عمل به مشارطه و مراقبه موفق بود باید این توفیق را حتماً از ناحیه‌ خدا ببیند و بداند و بابت حسن انجام مراقبه شکر زبانی و قلبی داشته باشد، و اگر در عمل به مشارطه و مراقبه موفق نبود باید استغفار کرده و قلباً بابت این عدم توفیق نادم و ناراحت باشد. معاتبه هم یعنی اگر انسان در انجام مشارطه موفق نبود باید خودش را سرزنش و نفس را جریمه کند.

باید دقت داشت که جریمه نفس حتماً شرعی باشد و جریمه‌ای که خلاف شرع باشد در امور اخلاقی و عرفانی مذموم است و موجب دوری از خدا و ظلمت دل می‌شود و بهترین نوع جریمه برای نفس پرداخت صدقات مالی و انفاق، تلاوت قرآن و ادعیه، زیارت، نمازهای مستحبی، روزه و دیگر مستحبات است که علاوه بر جریمه نفس، سبب نورانیت و صفای باطن می‌شود. و نکته مهم اینکه در جریمه نفس نباید دچار افراط و تفریط شد و جریمه نباید خیلی سنگین یا خیلی سبک باشد.

با همین کارها در انسان یواش یواش حالت آمادگی و روحیه قوی ظهور پیدا می‌کند و ما به یک قوت بیشتر و شایستگی بیشتر می‌توانیم وارد ماه مبارک رمضان شویم.

به چه شیوه و چه زمانی مراقبه انجام دهیم؟

سالک باید در تمام لحظات عمرش این شیوه چهارگانه را انجام دهد و چون ماه شعبان اهمیت زیادی دارد افراد مبتدی به مراقبه دقت بیشتری داشته باشند. مراقبه هم از کم شروع می‌شود و بر اساس مراتب سلوکی افراد به مراقبات بیشتر می‌رسد تا جایی که به مراقبه انفاسی می‌رسد که اینجا  نفس به نفس سالک باید مراقبه داشته باشد که یک وقت این نفس کشیدن او بدون یاد خدا و امام زمان(عج) نباشد.

اما برای کسانی که مبتدی هستند باید از مراقبه بعضی از اوقات شروع کنند ازجمله همین ماه شعبان و وقتی‌هایی که از نظر زمانی برای مراقبه مناسب است استفاده کنند، که بین الطلوعین و زمان تعقیبات نماز اول وقت زمان بسیار خوبی است و اوقاتی که از نظر زمانی وقت مقدس و خوبی است برای انجام مراقبه استفاده کنند و نکته دیگر اینکه قبل از مراقبه هم کمی تفکر در مرگ داشته باشید تا کمی نفس صفایی پیدا کند و سپس مراقبه را شروع کنید.

مهمترین اعمال ماه شعبان چیست و انجام چه اعمالی در این ماه برای ورود به ماه رمضان دارای فضیلت و اهمیت بیشتری است؟

همان‌طور که به اهمیت ماه شعبان اشاره شد وقتی چنین ماهی این‌گونه دارای اهمیت است، اعمال خاصی هم برای این ماه ذکر شده است ازجمله مهمترین اعمالی که پیامبر(ص) در ماه شعبان انجام می‌دادند روزه بود که هم در این ماه روزه می‌گرفتند و هم منادی می‌فرستادند که مردم هم همراه ایشان روزه بگیرند، همچنین پیامبر(ص) در این ماه قیام شب و بیداری شب داشتند و در کلیه شب‌ها و روزهای  ماه شعبان به عبادت مشغول بودند.

بنابراین یکی از اعمال مهم این ماه روزه است . روزه گرفتن نیز برای انسان از جنبه‌های اخلاقی و معنوی خیلی مؤثر است، چون روزه تا حدودی نفس اماره را رام می‌کند و در اثر روزه گرفتن و کم خوری خضوع و خشوع در انسان پیدا شده و این نفس از آن حالت خودخواهی شکسته می‌شود، که این از فایده‌های مهم روزه است، هرچند فواید دیگری هم دارد.

عمل دیگر که در این ماه توصیه شده نماز است که برای شب‌های این ماه نمازهایی مخصوص نقل شده است. نماز روح انسان را جلا می‌دهد و یک رابطه قلبی بین انسان و خدا ایجاد می‌کند و عبد را به خالق خود وصل می‌کند و روح انسان در اثر نماز قوی‌تر می‌شود.

استغفار از دیگر اعمال مهم ماه شعبان است که به طریق مختلف توصیه به استغفار شده است ازجمله توصیه شده هر روز ۷۰ مرتبه بگویید: « أسْتَغْفِرُ اللهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ» و همچنین « أسْتَغْفِرُ اللهَ الَّذِي لا إِلَهَ إِلا هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ الْحَيُّ الْقَيُّومُ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ» که از مجموعه روایات نیز استفاده می‌شود، استغفار در این ماه اهمیت زیادی دارد و مورد تاکید و توصیه است و اینطور هم نیست که انسان حتماً گناه و خطایی کرده باشد که استغفار کند، درصورتی‌که پیامبر(ص) هم استغفار می‌کردند!

گناهان انواع و اقسام دارند که شامل گناهان صغیره و کبیره، گناهان شرعی و اخلاقی و گناهان عرفانی می‌شود که همه اینها گناه و نافرمانی خدا محسوب می‌شود و حتی در مراتب بالاتر سلوکی یک لحظه و ثانیه که انسان از یاد خدا غفلت کند، گناه محسوب می‌شود و در سیره پیامبر(ص) و امامان هم استغفار بوده و حتی از امیرالمؤمنین(ع) نیز استغفار هفتاد بند آمده است که توصیه می‌شود سالکان الی الله این استغفار را با توجه و دقت به مضامین آن زیاد بخوانند، خصوصاً قبل از ورود به ماه مبارک رمضان آن را بخوانند.

نتیجه اینکه در باب اهمیت و تاکید به استغفار همه اینها به دلیل این است که ما همیشه غفران الهی را از خدا بخواهیم و درخواست کنیم تا مشمول غفران الهی شویم و آمرزیده شدم.

همچنین از دیگر اعمال مهم این ماه صدقه دادن و صلوات فرستادن است و توصیه و تاکید فراوان برخواندن صلوات شعبانیه و مناجات شعبانیه در این ماه شده است.

با توجه به اینکه یکی از مهمترین اوقات زمانی ماه شعبان شب و روز نیمه شعبان است، چه توصیه‌ای برای استفاده معنوی و همچنین انس و ارتباط با امام زمان(عج) دارید؟

در ماه شعبان کمتر مصائب و شهادت قرار دارد و ماه شعبان تماما ولادت و اعیاد است که در آغاز ماه شعبان ولادت امام حسین(ع)، امام سجاد(ع) و حضرت عباس(ع) و حضرت علی اکبر(ع) و در نیمه این ماه هم ولادت منجی عالم بشریت امام زمان(عج) است که همه اینها دست‌به‌دست هم می‌دهد که ما به ناحیه مقدسه حضرت ولیعصر(عج) توجه کنیم .

بدانید که امام زمان(عج) لنگر زمین و آسمان  است که اگر ما یک لحظه از حضرت غفلت کنیم، خودمان زیان کرده‌ایم که روایت هم می‌فرماید: « لَوْلَاحُجَّتِهِ صَاحِبُ الارْضِ لَاهِلَهُ»، اگر حجت خدا نبود، مسلما زمین، ساکنانش را فرو می‌برد. پس همه توجه ما باید به آن حضرت باشد.

این نعمت بزرگی است که ما داریم و نباید برای ما غیبت و حضور حضرت فرق کند، وقتی خود حضرت از اعمال ما آگاهی دارند، ما باید خیلی به ناحیه مقدسه حضرت توجه کنیم. هر دوشنبه و پنجشنبه اعمال ما بر حضرت عرضه می‌شود و طبیعی است باید خیلی دقت و توجه بر رفتار و اعمال خود داشته باشیم که کاری در پرونده ما نباشد که از چشم امام زمان(عج) بیفتیم.

در ماه شعبان باید زیاد به وجود مقدس امام زمان(عج) متوسل شوید و توفیق درک و حضور در ضیافت الله را از حضرت درخواست کنید، خصوصاً در لیله نیمه شعبان که از مهمترین لیالی ماه شعبان است تا حدی که این شب هم‌ردیف لیالی قدر است که توصیه به احیا و شب‌زنده‌داری و عبادت در این شب شده است و باید مراقبه جدی برای شب و روز نیمه شعبان داشت که بتوان از فیوضات معنوی آن بهره‌مند شد.

روایات زیادی در اهمیت احیا و عبادت در شب نیمه شعبان آمده است ازجمله اینکه پیامبر(ص) فرمودند: «مَن أحيا لَيلةَ العِيدِ و لَيلةَ النِّصفِ مِن شَعبانَ ، لَم يَمُتْ قَلبُهُ يَومَ تَموتُ القُلوبُ ؛ هركه شب عيد [فطر و قربان] و شب نيمه شعبان را احيا كند ، در آن روزى كه دلها مى ميرند دل او نميرد»، همچنین آقا امیرالمؤمنین(ع) توصیه به عبادت در این شب نموده و فرمودند: « يُعجِبُني أن يُفَرِّغَ الرَّجُلُ نَفسَهُ في السَّنَةِ أربَعَ لَيالٍ : لَيلةَ الفِطرِ ، و لَيلةَ الأضحى، و لَيلةَ النِّصفِ مِن شَعبانَ ، و أوّلَ لَيلةٍ مِن رَجَبٍ ؛ خوش دارم كه انسان ، سالى چهار شب خود را وقف عبادت خدا كند : شب عيد فطر ، شب عيد قربان ، شب نيمه شعبان و شب اول ماه رجب .» و امام رضا(ع) نیز فرمودند: « كانَ أميرُ المؤمنينَ عليه السلام لا يَنامُ ثلاثَ ليالٍ : لَيلةَ ثلاثٍ و عِشرِينَ مِن شَهرِ رَمَضانَ ، و لَيلةَ الفِطرِ ، و لَيلةَ النِّصفِ مِن شَعبانَ ، و فيها تُقسَمُ الأرزاقُ و الآجالُ و ما يَكونُ في السَّنَةِ ؛ امير المؤمنين عليه السلام سه شب نمی‌خوابید : شب بيست و سوم ماه رمضان ، شب عيد فطر و شب نيمه ماه شعبان ؛ در اين شب‌ها روزی‌ها تقسيم و مدت عمر و هر آنچه در آن سال رخ خواهد داد ، تعيين می‌شود».

در مجموع این سه روایت نتیجه می‌گیریم که شب نیمه شعبان یک شب عادی نیست و نباید این شب را به بطالت و غفلت از دست داد بلکه باید با مراقبه جدی از ثانیه ثانیه این شب برای کسب بهره معنوی و توشه آخرت استفاده کرد.

بعد از لیالی قدر شب نیمه شعبان از مهمترین لیالی معنوی در طول سال است که باز در روایتی دیگر امام صادق (ع) فرمودند که از پدر بزرگوارشان امام باقر(ع) درباره فضیلت شب نیمه شعبان سؤال شد و حضرت فرمودند: «بعد از شب قدر، برترین شب است که خدا در آن شب، از فضلش بندگانش را عطا می‌کند و از روی منت خود آنان را می‌آمرزد؛ پس تلاش کنید در این شب برای نزدیکی به خدا‌ که خدا برخود لازم کرده هیچ درخواستی را در این شب، مادام که گناه نباشد، رد نکند. همان‌طور که خداوند به پیامبر  شب قدر مرحمت فرمود، به ما اهل‌بیت نیز نیمه شعبان را عطا کرد. پس در دعا و اذکار در این شب، تلاش کنید»، این روایت به جایگاه فوق‌العاده شب نیمه شعبان اشاره کرده و به استناد این روایت انسان نباید این شب فوق‌العاده عظیم را از دست بدهد.

بنابراین شب و روز نیمه شعبان از مهمترین اوقات زمانی در ماه شعبان است که برای آن اعمال و ادعیه ای وارد شده است که با مراجعه به مفاتیح از آن استفاده کنید.

برای توسل به امام زمان(عج)  از چه ادعیه و اذکاری استفاده کنیم؟

برای انس با امام زمان(عج) مهمترین عمل و ذکر و دعا این است که انسان گناه نکند که گناه نکردن مهمترین پل ارتباطی با امام زمان(عج) است و در مقابل گناه کردن بزرگترین مانع بین انسان و امام زمان(عج) است. اما از نظر مکانی بهتر مکان‌ها برای ارتباط با امام زمان(عج) در کشورمان مسجد مقدس جمکران است که در آداب تشرف به این مکان مقدس نماز مخصوص امام زمان(عج) آمده است که این نماز را در آنجا بخوانید و حتی اگر امکان حضور ندارید، با نیات رجاء بخوانید.

همچنین دعای فرج و سلامتی و زیارت آل یاسین و دعای ندبه ازجمله دعاهای مهدوی هستند که برای انس و ارتباط با حضرت می‌توان خواند و توصیه شده که صبح‌ها نیز دعای عهد را بخوانید و دعای غیبت نیز در مفاتیح آمده است که می‌توان آنها را انتخاب کرد و با مداومت و خواندن آنها انس و الفتی با حضرت پیدا کرد.

اگر به اعمال سرداب مقدس در سامرا هم نگاه کنید آنجا هم چندین زیارتنامه و دعا است، بنابراین ما باید حضرت را در نظر بگیریم و بدانیم اگر ما حضرت را نمی‌بینیم، ایشان ما را می‌بینند، پس حضرت را از دیده و فرض و نظر و قلب خود غایب نگیرید بلکه باید همیشه توجه خود را به آن وجه الله و آن سبب متصل بین عباد و الله، سبب متصل زمین و آسمان داشته باشید. چون بالاخره رکن اصلی این عالم آن حضرت است و همه ما به برکت وجود آن حضرت زنده هستیم و نفس می‌کشیم.

سیره مرحوم استادتان عارف فرزانه حاج آقا سیدهاشم حداد در ماه شعبان و انس و ارتباط ایشان با امام زمان(عج) چگونه بود؟

مرحوم استاد در همه ایام اهل مراقبه بود و در امکنه مقدسه و زمان‌های خاص معنوی ازجمله ماهه شعبان مراقبه داشتند و وقتی به ایام خاص می‌رسیدند مراقبه تشدید و شدیدتر می‌شود، مثلاً از نظر زمان، ماه شعبان مراقبه بیشتری داشتند. همچنین در مکان‌های مقدس هم مراقبه بیشتری داشتند.

در حالات مرحوم استاد به چشم می‌دیدم وقتی ایشان در یک کلمه می‌گفتند: «یا صاحب‌الزمان(عج)»  انگار از زمین و زمان به حرکت آمده بودند و این یک کلمه را خیلی با شعف و از ته دل می‌گفتند به‌نحوی‌که مثل کسی که عمری با یک دوست این‌گونه زندگی کرده و الان اسم آن دوستش را می‌آورد، این‌گونه اسم حضرت را بر زبان جاری می‌کردند و این نشان می‌داد که ایشان در باطن استمداد و استغاثه به حضرت داشتند، هرچند در ظاهر چیزی نمی‌گفتند اما در باطن این توسل و توجه را به آن حضرت داشتند و ما هم باید این‌چنین باشیم و سیره مرحوم استاد درس بگیریم و عمل کنیم.

در پایان اگر توصیه‌ای دارید بفرمایید.

آخرین توصیه ما این است که خداوند در آیه ۱۵۲ سوره بقره می‌فرماید: «فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ؛ پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» ما باید کاری کنیم که این ذکر خدا در ما ملکه شود، یعنی یاد خدا در مناسبت‌های مکانی و زمانی در ما ایجاد ملکه کند، مؤمن زیرک است و  گردد ببیند که کجا برای او از نظر معنوی بهتر است و از آن مکان و زمان بیشتر استفاده می‌کند.

پس در این فرصت زمانی ماه شعبان بهترین استفاده معنوی را داشته باشید، از رفاقت با خوبان و اهل علم و تقوا بیشتر استفاده کنید، تا این حالات معنوی و کمالات در شما زیاد شود و از هر راهی بهانه  بگیرید که خودتان را  به تکامل برسانید، بنابراین نباید از این فرصت هالی زمانی و مکانی و از حرمت این ماه شعبان و دستورات و مستحباتی که وارد شده غافل شد که همه اینها ما را کمک می‌دهد که بهتر بتوانیم توشه کسب کنیم و وارد ضیافت الله شویم.

گفت‌وگو از امیرمحسن سلطان احمدی