اهمیت اعانه مؤمن و کمک کردن و علت ترک آن

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دست‌نوشته‌های معارفی امیرمحسن سلطان‌احمدی: شامگاه چهارشنبه ۱۳   بهمن‌ماه ۱۴۰۰ جلسات درس اخلاق حجت‌الاسلام‌والمسلمین حاج شیخ حسین تهرانی، از اساتید حوزه علمیه تهران و فرزند ارشد آیت‌الله حاج‌آقا مجتبی تهرانی(ره) در مدرسه نور برگزار شد و توفیق شرکت در این جلسه را داشتم.

ایشان در این جلسه به تبیین رذیله ترک اعانه مؤمن پرداختند و در پایان به بررسی علت ترک آن و اهمیت کمک کردن و اعانه مؤمن اشاره نمودند.

در ادامه یادداشت‌هایم از سخنان ایشان در این جلسه تقدیم شما معارف جویان عزیز می‌گردد تا از این طریق شما نیز بهره‌مند از این جلسه شوید.

فضیلت اعانه مؤمن و اهتمام به امور مسلمین

یکی از موضوعاتی که علمای اخلاق زیر بحث مسرور کردن مؤمن مطرح می‌کنند، موضوع فضیلت اعانه و کمک کردن به مؤمن و اهتمام به امور مسلمین است که ترک هر دو را از زذایل اخلاقی می‌دانند که علت ترک آن از قوه غضب و شهوت است.

مسئله اعانه به مؤمن و دیگری اهتمام به امور مسلمین درباره آن روایاتی نیز وارد شده است.

اهتمام داشتن به امور مسلمین بحث مسئله اهتمام است که در روایات آمده است که روایتی مشهوری در این باره است که پیامبر(ص) می‌فرمایند: « مَنْ أَصْبَحَ لا یَهْتَمُّ بِأُمورِ الْمُسْلمینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ»، هر کس صبح کند و هیچ اهتمامی به امور مسلمین نداشته باشد، مسلمان نیست! لذا بحث ترک اعانه به مؤمن و ترک اهتمام به امور مسلمین دو مسئله ی‌جدا از هم است، گرچه هر دو از رذایل اخلاقی است.

اما ترک اعانه مؤمن به این معنا است که شخص مسلمان نیاز به کمک داشته باشد و انسان اگر طبق شرایط توان کمک به او را داشت و به او کمک نکرد، این ترک اعانه مؤمن طبق شرایط تبدیل به یک رذیله اخلاقی می‌شود و نشأت گرفته از قوه شهوت و غضب است.

منشأ رذیله ترک اعانه مؤمن

یکی از علت‌های ترک اعانه مؤمن، گاهی بخل است. به این معنا که جایی که انسان باید از نیرویی که خدا عقلاً و شرعاً در اختیار او گذاشته است و باید این نیرو را مصرف کند، آن را مصرف نکند. توان کمک به برادر مؤمن را دارد اما خودش نمی‌خواهد به او کمک کند که اینجا بخل از قوه شهوت است.

ریشه و علت دیگر این رذیله عداوت و دشمنی است که عداوت و دشمنی به آن فرد باعث می‌شود که او اعانه و کمک کردن به او را ترک کند.

علت دیگر حسد است که حسادت فرد به آن شخص باعث می‌شود تا به او کمک و اعانه نکند.

اما در مورد مسئله دوم که ترک اهتمام به مسلمین بود، علت ترک اهتمام به امور مسلمین به خاطر ضعف نفس است. گاهی ترک اعانه مؤمن و اهتمام به امور مسلمین نشأت گرفته از حالت کسالت روح است که باز از یکی از رذایل اخلاقی است. لذا این دو مسئله از نیروی شهوت و غضب است.

انسان یک سری امور زندگی او مسائل شخصی است و برخی مسائل اجتماعی می‌باشد که در اینجا بحث ترک اعانه مؤمن مربوط به ترک کمک به امور شخصی او است.

تقسیم انسان به دو فسم مادی و معنوی

در یک تقسیم بندی انسان به دو قسم امور مادی و امور معنوی تقسیم می‌شود. و در امور مادی هر انسان یک سری احتیاجاتی دارد و جایی که نیازمند می‌شود، اگر برادر مؤمن او نیازمند شد، دیگر مؤمنین طبق شرایط و توان باید به او کمک کنند که اگر کمک نکردند این عدم کمک کردن یک رذیله اخلاقی است که آن فرد به این رذیله مبتلا شده است.

البته احساس نیاز و احتیاج در امور شخصی فقط دایر بر مدار مسائل مالی نیست، گذران زندگی انسان فقط در ارتباط با مسائل مالی و پولی نیست، بلکه دایره آن وسیع‌تر است.

کیفیت و شروط اعانه مؤمن

در باب مسئله اعانه به مؤمن باید دید که در چه زمینه و کیفیتی باید اعانه باشد که اگر ترک شود رذیله است.

اولین جهت آن کمک و اعانه به برادر مسلمان باید حتما بر محور اخوت اسلامی باشد که اگر ترک شود رذیله است. پس یکی از شروط اعانه، کمک بر محور اخوت اسلامی است.

اما برخی با یک نگاه و کیفیت دیگر به برادر مؤمن خود کمک می‌کنند. مثلاً می‌گوید او الان نیازمند است و من به او کمک می‌کنم که اگر من هم فردا محتاج شدم، این منشأ کمک کردن امروز من باعث کمک کردن او در فردا باشد که من نیازمند هستم. لذا با این کیفیت کمک کردن، این کمک اعانه به مؤمن محسوب نمی‌شود.

اعانه و کمک به برادر مؤمن به این شرط و کیفیت مزموم است و مطلوب نیست. لذا مسئله اول این که این اعانه محوور اصلی آن بر مسئله اخوت اسلامی باید باشد.

شرط دوم در کیفیت اعانه به مؤمن این است که اعانه بر امر شخصی مؤمن باشد. باید بر اساس یک امر خیر باشد که نص قرآن هم آمده که در آیه ۲ سوره مائده می‌فرماید: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ و باید با یکدیگر در نیکوکاری و تقوا کمک کنید».

در این آیه اعانه را بر دو محور معرفی کردند که اعانه باید در امور مادی بر چیز خیر باشد و دوم با تقوا باشد که اشاره به امر معنوی آن شده است.

مسئله بعدی این است که این شیوه و کیفیت اعانه است که باید کیفیت اعانه باید مشروع باشد و نامشروع نباشد. به این معنا کسی نیاز به کمک در امور مادی دارد اما فرد کمک‌کننده نباید از راه نامشروع به او کمک کند که اگر از راه نامشروع کند این اعانه صحیح نیست.

مسئله بعد این است که گاهی در مورد جایی که انسان می‌خواهد به دیگری یاری برساند، شروط لازم که بیان شد از جمله اخوت اسلامی، امر خیر و کیفیت هم مشروع است اما یک نکته اینجا است که این کمک و اعانه نباید ضایع آفرین برای عامل آن باشد.

مثلاً شخصی بارش سنگین است و زمین گذاشته و نیازمند کمک است، حالا دیگری می‌خواهد به او کمک کند، اما چه بسا او توان بلند کردن این بار را ندارد، ولی می‌خواهد به او کمک کند که این کار سبب می‌شود به او که توان ندارد آسیبی وارد شود؛ که در اینجا این اعانه هم مطلوب نیست چون عامل کمک آسیب می‌بیند و ضایع می‌شود.

شرط پنجم اینکه عامل که در اینجا می‌خواهد کمک کند و اعانه نماید، نباید طوری به طرف مقابل کمک کند که طرف مقابل را تحقیر کند و به نحوی او را خار کند و آبروی آن طرف را به خطر بیندازد. این شیوه هم مطلوب نیست.

در این باره قرآن در آیه ۲۶۴ سوره بقره می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ؛ اى کسانى که ایمان آورده‌اید، صدقه‌هاى خود را با منّت و آزار، باطل مکنید».

این موارد و شروط اعانه و کمک به دیگران است که اگر این موارد لحاظ شد و شخص آن را ترک کرد، این ترک آن مزموم و رذیله اخلاقی است.

اما مطلق هم نباید نگاه کرد، بلکه برای کمک و اعانهن همه شرایط را باید دید که این شرایط بیان شد.

تقسیم‌بندی دیگر در اعانه

مسئله دیگر در باب اعانه و کمک کردن به مؤمن این است که این اعانه در جهت جلب منفعت طرف مقابل است و یا در جهت دفع ضرر طرف مقابل است، که این هم اعانه است.

طرف مقابل جایی است که نیاز و درخواست کمک او در این است که ضرری از او دفع شود یا نفعی به او جلب گردد. در اینجا هم باید این شرایط توسط عامل انجام شود که اگر شرایط را داشت، انجام دهد.

در باب کمک کردن مورد دیگر این است که درخواست طرف مقابل گاهی بدون درخواست است ولی گاهی با درخواست است. در روایت هم آمده است که اگر کسی را دیدید که مظلوم واقع شده و سر او ظالم است، به او کمک کنید. اینجا درخواست در آن نیست اما همین که دیدید مظلوم واقع شده باید به او کمک کنید.

و همچنین در روایتی دیگر آمده که خدا رحمت کند کسی را که حقی را ببیند و به آن شخص کمک کند و ستمی را از او رد کند.

خلاصه تقسیم‌بندی بحث

گفته شد که اعانه کجاست؟ چند تقسیم بندی شد؛ اعانه نسبت به امور شخصی شخص است که یک وقت در امور مادی یا امور معنوی است، که در تقسیم بندی دیگر گفته شد در جهت جلب منفعت و دفع ضرر است و در تقسیم بندی دیگر، اعانه با درخواست و بدون درخواست است.

بعد از این تقسیم بندی حالا اگر عامل کمک آن شروط و قعود را هم داشت و باید کمک می‌کرد و کمک نکرد او مبتلا به رذیله اخلاقی ترک اعانه است.

علت ترک اعانه و راه علاج آن

یک وقت علت ترک اعانه قوه شهوت است و گاهی قوه غضب است. که هر دو بازگشت آن به ضعف ایمان است.

مؤمن واقعی همیشه نسبت به برادر مؤمن بی‌تفاوت و بی‌خیال نیست و اگر کسی اینگونه بی‌خیال است او ایمان ضعیفی دارد و در ایمان مشکل دارد. که باید ایمان خود را در باب عمل و باورهای اعتقادی قوی کرد.

اگر پایه‌های ایمان قوی باشد، مؤمن همیشه احساس یاری رسانی به برادر مؤمن خود را دارد.

ریشه و علت ریزتر آن هم عداوت و دشمنی، حسد و بخل به طرف مقابل است که گفته شد از دو قوه شهوت و غضب سرچشمه می‌گیرد.

یکی دیگر از راه‌های خیلی مؤثر در انجام اعانه و کمک به مؤمن این است که خود را جای طرف مقابل بگذارد و احساس نیاز طرف مقابل را داشته باشد.

مسئله دیگر اینکه یک وقت این موضوع باعث نشود که یک سری از آداب اسلامی در بحث اعانه کنار برود و مؤمنین نسبت به یکدیگر طلبکار شوند و از هم متوقع باشند.

نکته دیگر اینکه انسان بداند که اولاً در این دنیا به تنهایی هیچ کسی نمی‌تواند امورات خود را برطرف و حتما او به دیگران نیاز دارد و در کنارش اگر زمینه‌اش پیش آمد و دیگری نیازی داشت به او کمک کند.

گفته شد کمک هم باید به مؤمن باشد، کسی که به خدا و قیامت و معاد و اهل بیت(ع) معتقد است.

بدانید که خدا این عالم را اینگونه قرار داده است که به یکدیگر نیازمند هستید. اگر شما به دیگری کمک کردید، آنگاه که شما هم محتاج شدید دیگری به شما کمک می‌کند و این قاعده‌ای است که در این نظام هستی خداوند عالم قرار داده است.

لذا توجه به این نکته مهم است که از آن طرف اگر توانستید کمک کنید ولی انجام ندادید و کمک نکردید، این نیروی کمک و یاری رسانی که در شما وجود دارد ولی آن را در راه خیر مصرف نکردید، این نیرو در راه باطل مصرف خواهد شد.

پس یک جهت اصل کمک است که همانطور که کمک کردید شما هم اگر نیاز به کمک داشتید با همان کیفیت به شما کمک می‌کنند، اگر محترمانه بوده به شما هم محترمانه کمک می‌کنند و همینطور برعکس آن!

بنابراین در سه جهت اصل، کیفیت و کمّیت اعانه و کمک به مؤمن بررسی شد، تا انسان ترغیب شود این فضیلت را انجام دهد.

پدیدآورنده:

به کوشش: امیرمحسن سلطان‌احمدی

www.soltanahmadi.ir