مادر و نقش تربیتی او در تربیت فرزند سلوکی/مقام مادر

به مناسبت روز مادر درباره اهمیت احترام به مادر توسط اهل سلوک و همچنین نقش تربیتی مادر در تربیت و پرورش فرزند معنوی و سلوکی با آیت الله کمیلی خراسانی دیدار و گفت‌گو نمودم که مشروح آن در ادامه می آید.

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دست نوشته‌های معارفی امیرمحسن سلطان‌ احمدی (سلطان‌احمدی دات آی آر): به مناسبت سالروز میلاد حضرت زهرا(س) و روز مادر، عترتنا با آیت‌الله «محمدصالح کمیلی خراسانی» از اساتید برجسته عرفان اسلامی و از شاگردان عارف سفر کرده مرحوم سید هاشم حداد و از بازماندگان مکتب سلوکی مرحوم آیت الله قاضی درباره “نقش تربیتی و معنوی مادر در پرورش و تربیت فرزند سلوکی و اهمیت احترام سالک الی الله به مادر” دیدار و گفت‌وگو نمودم.

در این گفت‌وگو آیت الله کمیلی خراسانی به نکات مهم و کلیدی درباره اهمیت نقش تربیتی مادر و اهمیت احترام مادر از سوی فرزند اشاره نمودند و توصیه هایی نیز به سالکان الی الله، خصوصاً شاگردان سلوکی خود بیان کردند.

مشروح این گفت‌وگوی صمیمی و سلوکی در ادامه از نظرتان می گذرد.

به عنوان اولین سوال بفرمایید مادران در تربیت سلوکی و معنوی فرزند چه نقشی دارند و نقش مادر در پرورش یک سالک الی الله چیست؟

نقش کلیدی مادر در تربیت فرزند دینی و سلوکی

در تربیت دینی و سلوکی یک فرد، مادر نقش کلیدی و مهم را دارد و نقش مادر در تربیت فرزند سالک بسیار موثر است. البته باید خود مادر هم اهل سلوک باشد، تا بتواند فرزندش را سالک تربت کند.

وقتی مادر، خودش استاد اهل سلوک داشته باشد و مقید به ارشادات استادش باشد، و اهل ذکر و مراقبه و اربعینات و چله نشینی اسلامی باشد، کم کم در اثر تخلیه و تزکیه یک نورانیت بصیرتی و مدد غیبی و الهی در دل او وارد می‌شود و با این نور الهی که از خدا وارد شده او می‌تواند آن را به دیگران منتقل کند و چه کسی بهتر از فرزند خودش است.

لزوم تلاش مادر برای تربیت معنوی و دینی فرزند

مادر از نظر جسمی و روحی برای این فرزند خیلی زحمت می‌کشد؛ این فرزند نه ماه در شکم مادر بوده و چند سال به او شیر داده است، و چقدر درباره مسائل جسمی او زحمت‌های فراوانی کشیده است، نصف شب بیدار می‌شود و از شیره جان خود به او می‌دهد و یا نصف شب بیدار می‌شود و نگران فرزندش است.

اما همینطور که یک مادر از نظر جسمی و روحی اینقدر برای فرزندش تلاش و مجاهدت می‌کند، باید از نظر معنوی و دینی نیز اینگونه تلاش و زحمت بکشد تا ثمره آن فرزندی دینی و سالک الی الله باشد.

جایگاه رفیع شیخ انصاری به خاطر تربیت صحیح مادر

شیخ المجتهدین مرحوم شیخ انصاری از بزرگان تشیع است که کتاب رسائل و مکاسب او امروزه جز دروس رسمی حوزه‌های علمیه شیعه در سراسر جهان است. اما شیخ انصاری به خاطر تربیت درست والدین به این جایگاه رسیده است. که این یک نمونه از تربیت صحیح مادر است.

نقل است که وقتی به مادر شیخ انصاری گفتند: آیا از رسیدن فرزندت به این جایگاه افتخاری نمیکنی؟ در جواب گفت: از رسیدن فرزندم به این جایگاه تعجب نمیکنم! چون در کودکی هر وقت می‌خواستم به او شیر بدهم، وضو می‌گرفتم و همیشه با طهارت و توجه به ذکر خدا و توسل به اهل بیت (ع) به او شیر داده‌ام.

ثمره تربیت صحیح و دینی چنین مادری هم وجود شیخ انصاری است، که به آن جایگاه فقاهت رسید. و نمی‌توان جایگاه تربیتی مادر را در تربیت فرزند سلوکی دست کم گرفت.

در همین دوران کنونی نیز هستند مادرانی که هنوز دغدغه تربیت دینی فرزند خود را دارند و ما در خانواده یک فرزند ۷ ساله داریم که به خاطر تربیت خوب مادرش، از جهت قرآنی این کودک در این سن، حدود ۲۰ سوره از قرآن را حفظ نموده است و از جهت زبان انگلیسی مثلاً حدود ۴۰ لغت را حفظ کرده است و مقداری نیز از فرمول و حساب‌های ریاضی را هم در این سن یاد گرفته است.

غرض اینکه بعد از دوران کودکی فرزند به سن و سالی رسیده است که می‌تواند صحبت کند و هوش و استعداد خوبی هم این فرزند در پی تربیت این مادر کسب کرده است و در این سن و سال کودک هم و غم زندگی را در این سن ندارد و حافظه خوبی هم دارد و آیینه صفای ذهن او نیز پاک است و می‌تواند علوم دینی و قرآنی را به خوبی دریافت کند. که اینجا نیز وظیفه مادر در تربیت علمی و معنوی فرزند بسیار مهم و حساس است.

حالا اگر مادر علاوه بر جایگاه مادر، مربی و معلم و اهل سلوک هم باشد، حتماً با گفتار و رفتارش می‌تواند فرزندش را سالک تربیت کند.

حضرتعالی چه توصیه‌ای به شاگردان سلوکی خود و کسانی که در وادی عرفان اسلامی و سیر الی الله پا گذاشته اند درباره احترام به مادر و اهمیت مقام مادر دارید؟

توصیه به شاگردان سلوکی نسبت به احترام به مادر

ما واقعا نمیتوانیم زحمات مادر را جبران کنیم. در قرآن و روایات نیز نسبت به احترام به والدین و خصوصاً مادر بسیار تاکید شده است و کسانی که در وادی سیر و سلوک الی الله گام گذاشته‌اند، باید بدانند که احترام به مادر خیلی مهم است.

تا جایی که خداوند نسبت به اهمیت احترام مادر در قرآن از زبان حضرت عیسی(ع) می‌فرماید: «وَ بَرّاً بِوالِدَتی وَ لَمْ یجْعَلْنی جَبَّاراً شَقِیاً خداوند مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده و جبّار و شقی قرار نداده است.» (آیه ۳۲ سوره مریم).

در اینجا خطاب به شاگردان خود که مادرشان در قید حیات هستند، عرض می‌کنم که خیلی حرف مادر عظیم است و انسان نمی‌تواند حق مادر را ادا کند، پس بدانید شما هم از نظر شرعی و هم از نظر روحی و هم از نظر سلوکی وظیفه دارید که مادر از شما راضی باشد و دل او از شما خرسند باشد، و مادرتان وقتی شما را می‌بیند باید از دیدن شما خوشحال شود.

توصیه قرآن به احترام به والدین

اکنون که از نعمت مادر بهره‌مند هستید، بر شما لازم و واجب است که از این نعمت قدردانی کنید، که در چند آیه از قرآن نیز خداوند نسبت به احترام مادر سفارش نموده است، از جمله در سوره لقمان خداوند می‌فرماید: « وَوَصَّینَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَیهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَىٰ وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَینِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیکَ إِلَی الْمَصِیرُ؛ آدمى را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش به او حامله شد و هر روز ناتوانتر مى‌شد و پس از دو سال از شیرش باز گرفت. و سفارش کردیم که: مرا و پدر و مادرت را شکر گو که سرانجام تو نزد من است». (آیه ۱۴ سوره لقمان).

بنابراین در این آیه مشاهده می‌شود که قرآن تاکید و سفارش ویژه بر احترام و تکریم و شکر نعمت والدین از جمله مادر را نموده است، و حتی به دوران سخت حاملگی نیز اشاره شده و تا حدی که شکر از والدین را در کنار شکر خالق قرار داده است که یک نکته توحیدی مهم است.

و شما که سالکان قرآنی و اهل بیتی هستید بر شما واجب است که این دستور قرآنی را نسبت به والدین خود خصوصاً مادر به خوبی اجرا کنید.

لزوم خدمت به مادر و در محضر او بودن

و نکته مهم اینکه از زمان و وقت خود وقتی را برای خدمت به مادرتان قرار دهید که در محضر مادر باشید و برای او خدماتی انجام دهید. خصوصاً اگر مادر شما به سن پیری رسیده است بر شما که اهل سلوک هستید واجب است به او خدمت کنید.

و خدمت به مادر این نیست که فقط یک سلام کنید و رد شوید و بروید، بلکه باید ببنید نیازهای معنوی، مادی او الان چیست؟ و این نیازهای او را تامین کنید.

حضرت استاد شاید برخی از عزیزان مادرشان در قید حیات نباشد، و غم‌زده و ناراحت باشند که اکنون چگونه به مادرمان خدمت کنیم؟ و یا اینکه در دوران حیاتش نتوانستیم به مادرمان خدمتی کنیم؟ اکنون او از دنیا رفته است و ما دستمان از نعمت مادر کوتاه است. به این عزیزان و شاگردان خود که مادرشان در قید حیات نیستند، چه توصیه و رهنمودی دارید؟

توصیه به شاگردانی که مادرانشان را از دست داده اند

عده‌ای از شاگردان که مادران آن‌ها در قید حیات نیستند و از دنیا رفته‌اند، ابتدا ان شاءالله خداوند آنها را رحمت کند و مشمول مغفرت الهی واقع شوند، اما به شاگردان خود نیز توصیه می‌کنم که نباید مادران خود را فراموش کنید، فکر نکنید که آنها چون فوت شده‌اند دیگر نیازی به خدمت ما ندارند، بلکه باید همیشه یاد آن‌ها باشید و با خیرات و دعا زحمات آن‌ها را جبران کنید و فکر نکنید که چون آن‌ها از دنیا رفته‌اند دیگر شما وظیفه‌ای نسبت به آن‌ها ندارید.

لزوم درخواست دعا برای رحمت و مغفرت مادران سفر کرده

قرآن توصیه نموده که باید در حق والدین خود دعا کنید که می‌فرماید: « رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیانِی صَغِیرًا؛ پروردگارا! آنان را به پاس آنکه مرا در کودکی تربیت کردند، مورد رحمت قرار ده»، (آیه ۲۴ سوره اسراء). حالا اگر آن‌ها در قید حیات نیستند باید زیاد برای آن‌ها از خدا طلب رحمت و مغفرت نمایید، که در این آیه نیز خداوند به ما آموخته است که برای آن‌ها از خدا درخواست رحمت کنیم.

دعای در قنوت برای آمرزش والدین

دعاهای زیادی برای پدر و مادر در قرآن و روایات و ادعیه نقل شده است که خوب است در قنوت این دعاها خوانده شود از جمله این فراز از دعای ابوحمزه ثمالی: «اَللّـهُمَّ اغْفِرْ لی وَلِوالِدَی وَارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیراً اِجْزِهما بِالاْحسانِ اِحْساناً وَبِالسَّیئاتِ غُفْراناً؛ خدایا! از من درگذر و پدر و مادرم را ببخشای همانگونه که مرا از طفولیت رشد دادند! به خاطر احسانشان، با احسان جزایشان ده و در بدی‌هایشان، غفرانت را شاملشان کن».

و یا این دعای قرآنی که می‌فرماید: «رَبَّنَا اغْفِرْ لی‏ وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ؛ پروردگارا، من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را، در آن روز که حساب برپا مى‌‏شود، بیامرز»، (آیه ۴۱ سوره ابراهیم).

همچنین دعاهای مشابه دیگری نیز وجود دارد که این دعاها را برای مغفرت و آمرزش پدر و مادران خود که از دنیا رفته‌اند، در قنوت نمازهای خود بخوانید.

خواندن دعای ۲۴ صحیفه سجادیه

همچنین در صحیفه سجادیه نیز دو دعا در این زمینه آمده است، که یکی دعای پدر و مادر برای فرزند و دیگری دعای فرزند برای پدر و مادر است که سالکان الی الله خوب است که فرزندان این دعا را در حق پدر و مادر و پدر و مادرها این دعا را برای فرزندان خود بخوانند.

اما آن دعایی که فرزندان باید برای پدر و مادر خود بخوانند، دعای ۲۴ صحیفه است که با « اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ، وَ أَهْلِ بَیتِهِ الطَّاهِرِینَ، وَ اخْصُصْهُمْ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِکَ وَ رَحْمَتِکَ وَ بَرَکَاتِکَ وَ سَلَامِکَ…» شروع می‌شود. و دعای ۲۵ صحیفه نیز دعای والدین برای فرزندان است.

برخی سؤال می کنند که ما در دوران حیات والدین خود قصور و کوتاهی کردیم و برخی هم مورد عاق والدین واقع شده اند و اکنون آنها در قید حیات نیستند، آیا راهی برای جبران وجود دارد؟

عاق والدین بعد از مرگ آنها

نکته خوبی اشاره کردید اما اول این نکته متذکر شود که فرزندانی که در دوران حیات پدر و مادر خود رضایت آنها را کسب کرده اند، فکر نکنند بعد از مرگ هم این رضایت ادامه دارد، شاید بعد از مرگ آنها کاری کنید که حتی عاق والدین شوید.

دقت کنید، روایتی است که می‌گوید اگر فرزندی در دنیا معامله و رفتارش با پدر و مادر خوب باشد، اما بعد از فوت آن‌ها دیگر آن‌ها را فراموش کند و سر خاک آن‌ها نرود و خیراتی برای آن‌ها ندهد، آن رضایتی که پدر و مادر از این فرزند در دنیا داشتند در اثر اینکه آن‌ها را فراموش کرده و به یاد آن‌ها نیست، آن رضایت تبدیل به عقوبت در عالم برزخ می‌شود و او را عاق می‌کنند که چرا ما را بعد از مرگ فراموش کردید؟!

حالا در جواب به سوال شما، در مقابل هم اگر فرزندی در دوران حیات پدر و مادرش با آن‌ها خوب نباشد و بعد از اینکه آن‌ها از دنیا رفتند، این فرزند در فکر جبران باشد و سر قبر آن‌ها برود و برای آن‌ها اطعام و خیرات بدهد و همینطور به یادشان باشد، در روایت آمده که اینها ولو اینکه در دنیا او را عاق کرده بودند، اما وقتی این خدمات را از فرزند ببینند، آنجا او را دعا می‌کنند و از او راضی می‌شوند.

پس دقت شود که وجوب احترام به والدین در زمان حیات و مرگ آن‌ها فرقی ندارد و با فوت کردن آن‌ها این احترام ساقط نمی‌شود، تا جایی که اگر بعد از مرگشان، آن‌ها را فراموش کنید، موجب عاق والدین قرار خواهید گرفت.

بنابراین ما وظیفه داریم که نسبت به پدر و مادری که از دنیا می‌روند و مخصوصاً در این ایام که روز مادر است و حق مادر هم خیلی خیلی زیاد است، آنها را با انجام عملی صالح و هدیه به روحشان شاد و از خود راضی کنیم.

فرمودید که مادر حق عظیم و بزرگی به گردن ما دارد، حالا آن طفل کوچک، فرزندی بزرگ و نیرومند شده است، از چه راهی و یا با انجام چه عملی می‌تواند این زحمات مادر را جبران کند؟

ناتوانی در ادای حق مادر

اینگونه نیست که کسی توان جبران حق مادر را داشته باشد، نیکی و احترام به والدین در قرآن بعد از مسائل توحیدی مطرح شده است و تا این حد احترام و جایگاه والدین مهم است و در روایات نیز به این موضوع اشاره شده و فرمودند شما در ادای حق والدین خصوصاً مادر ناتوان هستید.

برای جواب به روایتی اشاره کنم که علامه محدث نوری در کتاب مستدرک الوسائل نقل نموده که کسی به پیامبر(ص) عرض می‌کند: که من به مادر پیرم خیلی خدمت می‌کنم و او ناتوان است و به پشت حملش می‌کنم و او را پذیرایی می‌کنم، آیا با این کارها توانسته‌ام حق او را به جا بیاورم؟

پیامبر(ص) هم فرمودند: نه! مادرت نیز تو را حمل کرده و از شیره جانش به تو داده و حتی تو با این خدمتی که کردی نمی‌توانی جواب یک شب بیداری او که به تو شیر داده را بدهی!

پس وقتی اینطور است باید نسبت به احترام مادر و خصوصاً مادرانی که از دنیا رفته‌اند خیلی مراقب باشید و آن‌ها را خیلی یاد کنید؛ برای آن‌ها نماز بخوانید، روزه بگیرید، در تشرف به امکان زیارتی، در دعا و زیارت به یاد آن‌ها باشید و آن‌ها را در کارهای خیر شریک کنید. و بدانید عملی نیست که بتوان حق مادر را ادا کرد.

حضرت استاد به عنوان سؤال پایانی بفرمایید که سیره استاد بزرگوارتان مرحوم سید هاشم حداد در احترام به والدین چگونه بود؟ و ماجرای سیر معنوی و مکاشفه ایشان به خاطر تحمل آزار مادر زن چه بود؟

احترام به والدین در سیره مرحوم سید هاشم حداد

مرحوم سید هاشم حداد رضوان الله تعالی نسبت به احترام پدر و مادر خیلی اهمیت می‌دادند و به شاگردانشان نیز آن را توصیه می‌کردند. جد ایشان از هند به کربلا می‌آیند و در کربلا همچون ابوالفضل(ع) سقایی می‌کرد، چون آن زمان آب خیلی کم بود، وی سقایی می‌کرد.

و بیت ایشان به امام حسین(ع) خیلی توسل داشته‌اند و مادر و پدر ایشان هم اهل محبت و عشق به اهل بیت(ع) بودند، و شیر عشق و محبت اهل بیت(ع) به ویژه امام حسین(ع) به ایشان نوشانده‌اند.

مادر زنی که باعث ترقی و رشد روحی عارف کبیر مرحوم حداد شد

ایشان مادر زن بد اخلاقی داشتند که مرحوم علامه طهرانی(ره) در کتاب روح مجرد به این موضوع اشاره نموده که ایشان شکایت مادر زن خود را به مرحوم آیت الله حاج علی آقا قاضی(ره) می‌کند و می‌گوید من دیگر کلافه شده‌ام و می‌خواهم زنم را طلاق دهم!

ایشان هم فرمودند مادر زن به شما جفا کرده اما زن شما که شما را اذیت نکرده است، آیا در دلت زن خود را دوست دارید؟ که مرحوم سید هاشم حداد می‌فرماید بله زنم را دوست دارم، اما مادر زن نمی‌گذارد که زندگی آرامی داشته باشیم.

بعد مرحوم آیت الله قاضی هم می‌فرماید چون زنت را دوست داری، باید تحمل مادر زنت را داشته باشی. و از آن زمان که ایشان می‌گوید، وی نیز بر آزار مادر زن تحمل و صبر می‌کند که نتیجه آن هم آن مکاشفه‌ای است که پیش می‌آید. که مشخص می‌شود و می‌فهمند این مادر زن یک آزمایش و وسیله الهی برای تکامل و ترقی معنوی و روحی ایشان بوده است.

پدیدآورنده و گفت‌وگو:

به کوشش: امیرمحسن سلطان احمدی

www.soltanahmadi.ir